Nga Jona Cenameri e Dejan Rakita – Mbi Vareš, një qytet me traditë të gjatë minerare në Bosnjen dhe Hercegovinën qendrore, po bëhen plane për hapjen e një mine të re kromi. Projekti ka nxitur kundërshtime të forta tek banorët lokalë dhe organizatat mjedisore, si edhe shqetësim te një pjesë e komunitetit të ekspertëve.
Në zonat e fshatrave Duboštica dhe Tribija, në kodrat pyjore mbi këtë qytet boshnjak, planifikohet nxjerrja e kromit, një metal që Bashkimi Evropian e konsideron strategjikisht të rëndësishëm për tranzicionin e gjelbër. Megjithatë, për një pjesë të komunitetit lokal, projekti mbart rrezikun e ndikimeve të përhershme mbi burimet ujore, ekosistemet pyjore dhe shëndetin publik.
Ndërsa autoritetet dhe investitori flasin për vende pune dhe zhvillim, 49 organizata dhe komunitete lokale nga pellgu i lumit Krivaja kanë kërkuar së fundmi ndërprerjen e menjëhershme të koncesionit, duke paralajmëruar se pasojat mund të shtrihen edhe në zonat përreth. Ekspertët thonë se zona e prekur mund të shtrihet në një rreze deri në 120 kilometra, duke përfshirë të gjitha qytetet kryesore në Bosnje dhe Hercegovinë.
Në këto paralajmërime, shpesh përmendet Bulqiza, një qytet minerar në Shqipërinë lindore, i vendosur pothuajse në të njëjtën distancë nga Tirana sa Vareši nga Sarajeva, rreth 40 kilometra në vijë ajrore.
Edhe pse kromi është nxjerrë në Bulqizë për më shumë se shtatë dekada, ky rast nuk shërben si analogji e drejtpërdrejtë apo si parashikim i rezultateve në Vareš. Përkundrazi, Bulqiza përdoret këtu si një rast praktik i dokumentuar, një ilustrim i rreziqeve që shfaqen kur nxjerrja e burimeve natyrore ecën më shpejt sesa mbikëqyrja institucionale dhe mekanizmat e llogaridhënies publike.
Është e rëndësishme të theksohet se Vareši sot nuk është Bulqiza. Janë dy vende të ndryshme, me kuadër ligjor të ndryshëm dhe me faza të ndryshme të zhvillimit minerar. Pikërisht për këtë arsye, krahasimi ka kuptim, jo për shkak të vetë qyteteve, por për shkak të mekanizmave institucionalë të përfshirë. Fokusi i këtij investigimi është te transparenca e koncesioneve, ekzistenca e monitorimit mjedisor dhe shëndetësor, veçanërisht për kromin gjashtëvalent Cr(VI), menaxhimi i mbetjeve minerare dhe i ujërave të minierës, si edhe balanca mes përfitimeve dhe dëmeve lokale.
Në letër, projekti duket i thjeshtë: një mineral strategjik që i duhet Evropës dhe një investitor që premton vende të reja pune.
Pyetja kyçe, paralajmërojnë ekspertët, është nëse institucionet kanë kapacitetin t’i bëjnë këto projekte të ligjshme, të sigurta dhe të përgjegjshme ndaj publikut.
Nga hekuri te kromi: ndryshim i modelit minerar në Vareš
Në zonën malore Duboštica-Tribija, mbi pellgun e lumit Krivaja, kompanisë “Vareški minerali” d.o.o. Vareš, e regjistruar deri së fundmi si “Seven Plus” d.o.o. Sarajevo, iu dha një koncesion për kërkime gjeologjike dhe nxjerrje të ardhshme të mineralit të kromit. Ndërkohë, projekti është kthyer në një nga çështjet më kontroverse në Kantonin Zenica-Doboj: nga negociata fillestare të fshehta dhe prerje pyjore “në heshtje”, te ndalimet e përsëritura për inspektim dhe, më pas, te thirrja publike për ndërprerjen urgjente të koncesionit.
Për dekada, Vareši ishte i lidhur ngushtë me minierat. Qyteti u zhvillua paralelisht me minierën dhe uzinën e hekurit, ndërsa infrastruktura dhe hapësirat publike u ndërtuan me të ardhurat e gjeneruara nga sektori. Kjo lidhje mbetet ende e pranishme simbolikisht, nga trashëgimia urbane te vitrazhi i Shën Barbarës, shenjtëreshës mbrojtëse të minatorëve, në kishën lokale.
Prifti Leon Pendić, i cili shërben prej vitesh në atë kishë në Vareš, beson se modelet bashkëkohore të nxjerrjes së burimeve nuk ofrojnë më ndjenjë sigurie afatgjatë për komunitetin lokal.
“Është thellësisht e trishtueshme të shohësh kompani që vijnë në zonën tonë dhe fokusohen vetëm te nxjerrja e sa më shumë burimeve dhe largimi i tyre nga komuniteti. Si është e mundur që natyra jonë, toka, pyjet dhe xeherori të merren, ndërsa asnjë përfitim i qëndrueshëm të mos mbetet në këmbim?” thotë Pendić në një intervistë për një gazetar të portalit Gerila.
Sot, disa banorë të Varešit e perceptojnë minierimin si një proces që kryhet pa përfshirje kuptimplotë të komunitetit lokal. Kjo ndjenjë është përforcuar edhe nga përvoja me minierën ekzistuese Rupice, e vendosur në periferi të qytetit, e cila, pas një sërë ndryshimesh pronësie, iu shit në qershor të këtij viti kompanisë kanadeze Dundee Precious Metals për 1,25 miliardë dollarë amerikanë, pa asnjë përfitim financiar të drejtpërdrejtë për Komunën e Varešit.
Ishte pronari aktual i “Vareški minerali”, Miloš Bošnjaković, ai që e nisi projektin minerar në Rupice, të cilin më pas e rishiti. Banorët e fshatrave Pržići dhe Daštansko dyshojnë se janë helmuar nga plumbi për shkak të afërsisë së vend-depozitimit të mbetjeve të minierës me shtëpitë e tyre, një shqetësim që mbështetet nga analiza të kryera në fillim të dhjetorit të këtij viti, të cilat treguan praninë e plumbit në gjak te të 44 personat e testuar.
Si pasojë, segmente të komunitetit të ekspertëve dhe mjedisor paralajmërojnë se një model i ngjashëm mund të përsëritet në zonën Duboštica-Tribija, me një rrezik shtesë: xeherori i kromit, i cili mund të ketë ndikime mjedisore dhe shëndetësore më të rënda sesa mineralet e mëparshme.
Për këtë arsye, në bisedat me banorët lokalë, po dëgjohet gjithnjë e më shpesh termi “minierim invaziv”, i përdorur për të përshkruar një model ku përfitimet ekonomike arrihen në një afat të shkurtër, ndërsa pasojat afatgjata i ngarkohen territorit dhe popullsisë lokale.
Çfarë nënkupton realisht nxjerrja e mineralit të kromit?
Në deklarata të dhëna ekskluzivisht për këtë artikull investigativ, ekspertë të njohur ndërkombëtarisht në toksikologji, kimi mjedisore, pylltari dhe hidrologji paralajmërojnë se minierimi i kromit në zonën Duboštica-Tribija mbart rreziqe të konsiderueshme afatgjata për mjedisin dhe shëndetin publik.
Profesori emeritus i Toksikologjisë, në disa universitete ndërkombëtare, Dr. Jasenko Karamehić, paralajmëron se kromi gjashtëvalent Cr(VI) është forma më e rrezikshme e këtij metali dhe një kancerogjen i provuar.
“Format më të zakonshme të kromit janë kromi metalik, trivalent dhe gjashtëvalent, ku kromi gjashtëvalent është shumë toksik dhe i klasifikuar si substancë kancerogjene. Kromi gjashtëvalent dëmton materialin gjenetik dhe nuk ka prag të sigurt ekspozimi,” deklaron Karamehić.
Ai paralajmëron se aktivitetet minerare mund të çojnë në transformimin e kromit trivalent në formën më toksike gjashtëvalente, edhe kur Cr(VI) nuk është i pranishëm fillimisht në xeheror.
“Ekspozimi nuk ndodh vetëm në vendin e punës, por edhe përmes pluhurit, ujit dhe ushqimit,” thekson Karamehić, duke nënvizuar se rreziku nuk mbetet domosdoshmërisht i kufizuar në sitin minerar.
Një vlerësim të ngjashëm jep edhe Dr. Ulla B. Vogel, toksikologe dhe profesore në Qendrën Kombëtare Kërkimore për Mjedisin e Punës (NFA) në Kopenhagen.
Vogel shpjegon se kromi gjashtëvalent konsiderohet veçanërisht toksik dhe i rrezikshëm në biomonitorim pikërisht për shkak të kancerogjenitetit.
Ajo thekson se Cr(VI) është kancerogjen i provuar për njeriun, i rregulluar në mënyrë të rreptë në Bashkimin Evropian dhe i klasifikuar si kancerogjen pa prag (non-threshold).
“Kjo do të thotë se nuk ka nivel të sigurt ekspozimi; përkundrazi, vlerat kufi bazohen në një nivel të pranueshëm rreziku,” shpjegon ajo.
Ajo paralajmëron gjithashtu se rreziku nuk kufizohet vetëm në mjediset profesionale.
“Nëse kromi gjashtëvalent çlirohet në ajër ose në ujë, mund të përbëjë kërcënim për popullsinë e përgjithshme që jeton pranë impianteve industriale ose zonave minerare,” thotë Vogel, duke kujtuar rastin e njohur të ndotjes së ujërave nëntokësore në Hinkley, Kaliforni, i cili u bë i njohur gjerësisht përmes filmit Erin Brockovich.
Sipas Vogel, lidhja shkakësore midis thithjes së kromit gjashtëvalent dhe rrezikut për kancer të mushkërive është e dokumentuar mirë, gjë që lejon vlerësime të rrezikut në nivele të ndryshme ekspozimi. Ajo përfundon se vlerësimi i rrezikut kimik është thelbësor dhe se çdo tregues i mundshëm i çlirimit të Cr(VI) në mjedis duhet të nxisë vlerësim më të detajuar të ekspozimit dhe shqyrtim të masave parandaluese.
Dr. Dragana Đorđević, kërkuese kryesore dhe drejtuese e Qendrës së Ekselencës për Kiminë dhe Inxhinierinë Mjedisore në Universitetin e Beogradit, paralajmëron se kromi gjashtëvalent mund të përhapet përmes ujit, ajrit dhe tokës, duke përfshirë edhe reaksione kimike dytësore që burojnë nga kromi trivalent i pranishëm natyrshëm.
“Reshjet shpëlajnë mbetjet minerare, ndotja hyn në ujërat sipërfaqësore dhe nëntokësore, pastaj kalon në zinxhirin ushqimor,” shpjegon Đorđević, duke paralajmëruar se pasojat afatgjata të ekspozimit shpesh janë të pakthyeshme.
Ajo thekson se rreziku është i lidhur me vetë natyrën e xeherorit të kromit, edhe në miniera të kufizuara vetëm në nxjerrje dhe thërrmim.
Veçanërisht, ajo paralajmëron se vend-depozitimet e vjetra dhe grumbullimet e braktisura të mbetjeve shpesh janë burim më i madh ndotjeje sesa objektet aktive, sepse kanë qenë të ekspozuara për dekada ndaj shiut, borës, erës dhe kushteve të tjera atmosferike.
Ajo e përshkruan ekspozimin afatgjatë ndaj kromit gjashtëvalent si rrezik shëndetësor me pasoja shpesh të pakthyeshme, nga kanceri i mushkërive, sinuseve dhe traktit gastrointestinal, te dëmtimet e mëlçisë, veshkave dhe ADN-së, si edhe çrregullime të tiroides dhe dëmtime në zhvillimin e fëmijëve.
Lumi Krivaja si ekosistem i ndjeshëm
Dalibor Ballian, profesor në Fakultetin e Pylltarisë të Universitetit të Sarajevës dhe anëtar korrespondent i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Bosnjes dhe Hercegovinës, paralajmëron se ndërtimi i një miniere kromi në pellgun e lumit Krivaja do të kishte pasoja serioze për ekosistemet lokale.
“Me ndërtimin e një miniere të re kromi, do të humbnim florën dhe faunën, si edhe ajrin dhe ujin e pastër. Gjendja e lumit Krivaja do të ishte e tillë që nuk do të kishte as peshq e as karavidhe, madje nuk do të kishte as baktere. Nëse kjo minierë ndërtohet, do të jetë një bombë atomike ekologjike për zonën përreth dhe për lumin Krivaja, sepse çdo gjë brenda një rrezeje prej 120 kilometrash, përfshirë të gjitha qytetet kryesore në Bosnjes dhe Hercegovinë, do të kontaminohej me krom gjashtëvalent, i cili është jashtëzakonisht toksik për shëndetin e njeriut,” thekson Ballian.
Profesori Karamehić pajtohet me të:
“Ndotja mund të përhapet në një zonë të gjerë, veçanërisht kur bëhet fjalë për një territor të madh, nga Vareši brenda një rrezeje 50, e ndoshta deri në 100 kilometra, ku ndotja mund të ketë pasoja serioze dhe afatgjata për shëndetin e njeriut dhe mjedisin”
Paralajmërime të ngjashme vijnë nga Muriz Spahić, një nga hidrologët kryesorë në Bosnjes dhe Hercegovinë dhe ish-profesor në Fakultetin e Shkencave të Natyrës në Universitetin e Sarajevës. Ai shpjegon se kromi gjashtëvalent mund të shfaqet si nënprodukt i aktivitetit minerar dhe të përhapet shpejt nëpër formacionet karbonike shkëmbore, duke arritur burimet e ujit të pijshëm.
“Toksina grumbullohet në sedimente, hyn në zinxhirin ushqimor dhe dëmi mund të jetë afatgjatë dhe i vështirë për t’u kthyer mbrapsht,” paralajmëron Spahić.
Organizatat mjedisore, për rrjedhojë, këmbëngulin që projekti të mos shihet thjesht si investim, por si çështje e shëndetit publik që prek të gjithë pellgun e Krivajës, nga Vareši deri te komunitetet në rrjedhën e poshtme.
Një mineral kritik në një peizazh kritik
Kromi është lëndë e parë kyçe për çelikun inox, infrastrukturën e energjisë së rinovueshme, automjetet elektrike dhe industrinë ushtarake, ndaj është përfshirë në listën e Bashkimit Evropian të lëndëve të para kritike.
Në teori, një minierë kromi në Bosnje dhe Hercegovinë mund të përshtatet me strategjinë zhvillimore të BE-së. Në praktikë, Ballian paralajmëron se projekti i planifikuar ndodhet në një nga zonat pyjore, ekologjikisht më të vlefshme të vendit.
“Këto nuk janë toka të degraduara, por pyje shumë produktive. Pasi të hiqet baza minerale, rikuperimi i tyre kërkon breza,” thekson Ballian.
Sipas të dhënave të disponueshme, zona e koncesionit mbulon rreth 3,200 hektarë midis minierës ekzistuese Rupice dhe sitit të planifikuar në Duboštica.
Në praktikën evropiane, projekte të tilla shoqërohen me koncesione të aksesueshme publikisht, monitorim të pavarur mjedisor dhe shëndetësor, përfshirë matjet e kromit gjashtëvalent, si edhe garanci financiare për rehabilitim.
Mungesa e këtyre mekanizmave në fazat e hershme shpesh më vonë rezulton të jetë dobësi strukturore në qeverisjen e burimeve natyrore.
Koncesion pa akses, pyetje pa përgjigje
Ndërsa në terren po hapen rrugë pyjore dhe po kryhen punime kërkimore, kontrata e koncesionit për Duboštica-Tribija pranë qytetit boshnjak të Varešit mbetet e paarritshme për publikun.
Organizatat e shoqërisë civile dhe gazetarët kanë muaj që përpiqen të sigurojnë kontratën e nënshkruar midis Seven Plus (tani Vareški minerali) dhe Qeverisë së Kantonit Zenica-Doboj. Përgjigjet institucionale, që variojnë nga refuzime të drejtpërdrejta deri te referencat për “sekret tregtar”, kanë penguar aksesin në një dokument që, sipas ligjit, duhet të jetë publik.
Si rezultat, 49 organizata dhe komunitete lokale nga pellgu i Krivajës i dorëzuan një letër të hapur qeverisë kantonale, duke kërkuar ndërprerjen e koncesionit. Njëri prej nënshkruesve, Davor Šupuković nga shoqata ekologjike Fojničani, thotë se çështja kyçe është mosrespektimi i afateve kontraktuale.
“Punimet nuk nisën brenda afatit të dakordësuar, por më vonë u paraqitën si të nisura. Kjo jep një bazë të qartë për ndërprerjen e koncesionit,” thotë Šupuković.
Sipas tij, publiku di vetëm se tarifa e koncesionit është 0.76 euro për ton xeheror dhe 76.7 euro për hektar tokë, ndërsa përmbajtja e plotë e kontratës mbetet e fshehur.
Sipas vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Bosnjes dhe Hercegovinës dhe të Përfaqësuesit të Lartë, tjetërsimi i pronës shtetërore, përfshirë pyjet, tokën dhe burimet natyrore, është i kufizuar derisa të miratohet një ligj shtetëror për pronën shtetërore; ky regjim zbatohet në të gjithë vendin. Zyra e Përfaqësuesit të Lartë (OHR) ka të drejtë të ndërhyjë pikërisht kur mungon marrëveshja politike, çka e bën pronën shtetërore një nga çështjet më të ndjeshme kushtetuese në Bosnje.
Pavarësisht këtij kuadri, punimet në Vareš, në tokë pyjore në pronësi të shtetit, nisën pa pëlqimin e Zyrës së Avokatit të Shtetit të Bosnjes dhe Hercegovinës. Më 20 gusht 2025, Inspektorati Federal i Pylltarisë kërkoi nga kjo zyrë një opinion ligjor lidhur me ligjshmërinë e lejeve për prerje drurësh dhe për ndryshimin e përdorimit të tokës. Deri në momentin e publikimit të këtij shkrimi, nuk është dhënë asnjë përgjigje, ndërsa investitori vazhdon aktivitetin.
Disa ekspertë juridikë dhe organizata të shoqërisë civile pretendojnë se në këtë situatë ka pasur shkelje të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese dhe të mandatit të Përfaqësuesit të Lartë.
“Vendimet u morën pa dëgjesa publike dhe pa pjesëmarrjen e komunitetit lokal, duke u bazuar vetëm në një vendim të Këshillit Komunal të Varešit. Kjo ngre pyetje serioze për përputhshmërinë me kuadrin ligjor ekzistues,” thotë Šupuković.
Përgjigjet ndaj pyetjeve të dërguara nga portali Gerila, te Ministria e Ekonomisë e Kantonit Zenica-Doboj ishin të përgjithshme, dhe nuk sqaronin pikat kryesore të kontestuara. Zyra e Kryeministrit Kantonal, si edhe Vareški minerali, nuk kanë kthyer përgjigje deri në momentin e publikimit të këtij shkrimi.
Një vakum ligjor si model
Për Davor Šupuković, rasti Duboštica-Tribija nuk është incident i izoluar, por pjesë e një modeli më të gjerë ku boshllëqet ligjore dhe mbikëqyrja e dobët institucionale shfrytëzohen si kornizë për nisjen e investimeve në zona mjedisore të ndjeshme.
Sipas tij, plani hapësinor ende në fuqi, që daton nga koha e ish-Jugosllavisë, e kishte përcaktuar këtë zone, përfshirë edhe lumin Krivaja, si zonë të mbrojtur. Ndërkohë, Federata e Bosnjës dhe Hercegovinës nuk ka miratuar ende një plan të ri hapësinor. Ky boshllëk ligjor, argumenton ai, krijon hapësirë për interpretime të ndryshme dhe për zbatim selektiv të rregullave, sidomos kur bëhet fjalë për burimet natyrore më të vlefshme.
Šupuković kujton se përpjekje të ngjashme investimi janë regjistruar edhe në vende të tjera, si Mali Ozren, ku projektet u ndalën pas rezistencës së komuniteteve lokale. Presione ndaj aktivistëve dhe banorëve në disa zona janë dokumentuar tashmë përmes kallëzimeve penale dhe regjistrave zyrtarë, ndaj disa burime kërkuan anonimitet.
“Nuk po vihet në dyshim zhvillimi si i tillë; po kërkohen investime të ligjshme, transparente dhe të kontrolluara institucionalisht,” përfundon Šupuković.
Vlerësimet e ekspertëve dhe kufijtë e “minierimit të gjelbër”
Ndërsa autoritetet kantonale e paraqesin projektin si mundësi zhvillimi, një pjesë e komunitetit të ekspertëve paralajmëron se terma si “modern” dhe “minierim i gjelbër” shpesh përdoren pa mekanizma të qartë dhe të verifikueshëm për mbrojtjen e mjedisit.
Profesori Dalibor Ballian vë në dukje se Bosnja dhe Hercegovina ka tashmë rreth 100 mijë hektarë tokë të shpallur zyrtarisht si e rehabilituar, por që në praktikë ka tiparet e një terreni të degraduar nga aktiviteti industrial. Me zbatimin e koncesionit të ri, këtyre hektarëve do t’u shtohen edhe 3,2 mijë të tjerë, që shtrihen nga Rupice deri në Duboštica.
“Rikthimi i ekosistemeve pyjore dhe ujore pas minierimit kërkon dekada, dhe kthimi i plotë në gjendjen origjinale nuk është realist brenda kornizave ekzistuese institucionale,” paralajmëron Ballian.
Rezerva të ngjashme shprehen edhe nga profesionistë të minierave. Azid Kaknjašević, inxhinier minierash nga Olovo, thekson se projekti i planifikuar përfshin disa burime të mundshme ndotjeje, krahas pyetjeve ende të pazgjidhura mbi ligjshmërinë dhe përputhshmërinë me vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Bosnjes dhe Hercegovinës.
Sipas ekspertëve, pretendimet për minierim “të kontrolluar” ose “të gjelbër” të kromit në ekosisteme të ndjeshme janë thellësisht problematike dhe, në praktikë, pothuajse të paarritshme. Siç shpjegon Dr. Dragana Đorđević, këto pretendime bazohen në përpjekje për të reduktuar teknikisht disa rreziqe, jo për t’i eliminuar ato, sidomos kur bëhet fjalë për kromin gjashtëvalent.
Edhe në rastet kur nxirret vetëm kromiti si mineral kryesor mbartës i kromit, dhe kur mbetjet minerare depozitohen formalisht në mënyrë “të kontrolluar”, vetë ekspozimi i mineralit ndaj ajrit, ujit dhe tokës nxit reaksione kimike natyrore që nuk mund të ndalen. Mbetjet minerare, thekson ajo, mbeten në mjedis për dekada apo edhe shekuj, ndërsa masat e ashtuquajtura të kontrollit zakonisht projektohen vetëm për disa dekada.
“Garantimi i stabilitetit kimik të miliona tonëve mbetje për periudha kaq të gjata, nën ndikimin e reshjeve, ngricave, ndryshimeve të ph-it dhe proceseve biologjike, është jorealist,” nënvizon Đorđević.
Kontrolli i erozionit dhe i rrjedhjeve sipërfaqësore, shton ajo, është i mundur vetëm me mirëmbajtje aktive të vazhdueshme dhe mbikëqyrje edhe pas mbylljes së minierës, ç’ka ngre një pyetje themelore për përgjegjësinë.
Kush do t’i financojë dhe mbikëqyrë këto sisteme për 100 apo 1 mijë vjet? Përvoja ndërkombëtare, vëren ajo, tregon se “mirëmbajtja pasive” pasi investitorët largohen shpesh kthehet në braktisje, veçanërisht përballë motit ekstrem, përmbytjeve të mëdha, tërmeteve, kolapsit institucional ose falimentimit të kompanive.
“Atëherë bëhet e qartë se ‘minierimi i gjelbër’ ekziston kryesisht në letër,” përfundon ajo.
Perspektiva lokale: përvojë dhe mosbesim
Shqetësimet se Bosnja dhe Hercegovina po trajtohet gjithnjë e më shumë si hapësirë për nxjerrje intensive të burimeve ndahen gjerësisht nga banorët e Varešit.
Miroslav Pejčinović, kryetar i komitetit nismëtar të shoqatës Opstanak, e cila u krijua pikërisht nga frika ndaj minierës së kromit, thotë se kundërshtimi ndaj projektit buron nga përvojat me minierën ekzistuese Rupice.
Ai i referohet edhe një modeli që, sipas tij, synon pranimin shoqëror të projektit, përmes donacioneve për organizata sportive dhe kulturore lokale, ndërkohë që vlera e burimeve të nxjerra nuk rikthehet te komuniteti përmes tarifave të koncesionit.“Nëse ky model vazhdon, Bosnja dhe Hercegovina rrezikon të bëhet një vend ku i jepet prioritet shfrytëzimit, jo zhvillimit afatgjatë dhe ruajtjes së komuniteteve,” thotë ai.
Kromi dhe industria ushtarake: një pyetje e hapur
Përveç shqetësimeve mjedisore dhe ligjore, disa nënshkrues të nismës ngrenë edhe pyetjen e përdorimit përfundimtar të xeherorit. Sipas informacioneve të disponueshme, kromi nga miniera e planifikuar mund të përdoret në industrinë ushtarake, veçanërisht për prodhimin e çeliqeve të specializuara.
Të dhënat nga Shërbimi Gjeologjik i SHBA-së (USGS) konfirmojnë se kromi dhe ferrokromi konsiderohen materiale strategjike për shkak të përdorimit në mjete të blinduara, struktura ushtarake, motorë reaktivë dhe turbina gazi.
Në këtë kontekst, aktivisti Davor Šupuković shtron një pyetje që shkon përtej konsideratave teknike dhe ekonomike:
“A duhet Bosnja dhe Hercegovina, si një shoqëri pas lufte, të marrë pjesë në zinxhirët e furnizimit të prodhimit ushtarak?”
Reagimi institucional
Nisma për ndërprerjen e marrëveshjes së koncesionit për zonën Duboštica-Tribija, e nisur nga komunitetet lokale dhe organizatat e shoqërisë civile nga pellgu i Krivajës, së fundmi ka marrë edhe vazhdim institucional në Kuvendin e Kantonit Zenica-Doboj.
Në seancën e 46-të të Kuvendit Kantonal, mbajtur më 27 nëntor, Damir Memić, kryetar i grupit parlamentar të SDP-së, e futi zyrtarisht nismën në procedurë parlamentare, duke iu referuar kërkesave të qytetarëve dhe kundërshtimeve të dokumentuara lidhur me procesin e dhënies dhe zbatimit të koncesionit.
Kjo shënoi herën e parë që miniera e planifikuar e kromit u trajtua formalisht në nivel politik kantonal. Ecuria e mëtejshme do të varet nga qëndrimi i shumicës parlamentare dhe vlerësimi i institucioneve kompetente për ligjshmërinë e kontratës ekzistuese.
Çfarë na tregon Shqipëria: Bulqiza si pasqyrë e së ardhmes
Disa qindra kilometra në jugperëndim, në Bulqizë, minierimi i kromit vazhdon prej dekadash dhe shpesh citohet si shembull i asaj që ndodh kur nxjerrja e mineralit ndodh më shpejt sesa mbikëqyrja institucionale. Bulqiza nuk është një histori e së shkuarës, por e pasojave të akumuluara të shfrytëzimit afatgjatë brenda një sistemi të karakterizuar nga dhjetëra operatorë dhe një mozaik kompleks lejesh.
Me të mbërritur në qytet, përshtypja më e fortë nuk vjen nga galeritë, por nga fytyrat e njerëzve.
“A i pe fytyrat e njerëzve kur hyre në qytet?” e pyeti reporteren minatori Luli Alla.
“Të rrudhura, të lodhura, të rraskapitura. Të gjithë këtu kanë të paktën një familjar që punon në minierë”
Minatori përshkruan një komunitet ku “pothuajse çdo familje” ka dikë që punon në minierë, duke shtuar se, sipas përvojës së tij, shumë minatorë nuk arrijnë moshë të thyer pas viteve të punës së rëndë.
Në qarkun e Dibrës, nën qytet shtrihet një nga depozitat më të mëdha të kromit në Evropë, ndërsa në sipërfaqe shihet një kontrast i ashpër mes pasurisë minerare dhe kushteve sociale.
Në të njëjtën kohë, kapaciteti institucional për monitorim sistematik të ndikimeve mjedisore dhe sociale mbetet i kufizuar. Bashkia e Bulqizës konfirmon se nuk mban një regjistër zyrtar të ankesave të qytetarëve lidhur me ndikimin e minierës në jetën e përditshme.
Megjithëse Shqipëria ka hapur negociatat nën Klasterin 4, përfshirë Kapitullin 27 të acquis të BE-së, i cili kërkon transparencë më të madhe, mbikëqyrje më të fortë mjedisore dhe inspektime më efektive, Bulqiza tregon se sa kompleks është ky proces në mjedise ku aktivitetet minerare kanë paraprirë prej kohësh mekanizmat e kontrollit.
Bulqiza: qyteti dhe miniera si një sistem i vetëm
Bulqiza shtrihet në një luginë të ngushtë të vargmaleve të Dibrës, në një terren të përbërë nga shkëmbinj ultrabazikë serpentinitë. Galeritë minerare fillojnë direkt mbi bërthamën urbane, ndërsa shpatet dhe hapësirat mes lagjeve rrethohen nga grumbuj sterilësh dhe mbetjesh të akumuluara ndër dekada.
Minierimi i kromit nisi në vitin 1948. Në 75 vjet, nga masivi i Bulqizës u nxorën më shumë se 15 milionë ton krom, duke e bërë zonën qendrën kryesore minerare të Shqipërisë për më shumë se gjysmë shekulli.
Pas viteve 1990, me kalimin në ekonomi tregu, masivi minerar u fragmentua në dhjetëra parcela dhe u dhanë një numër i madh licencash. Një ekspert minierash dhe banor i Bulqizës, i cili kërkoi anonimitet për shkak të pasojave profesionale dhe institucionale, e përshkruan këtë kthesë kështu:
“Pas viteve 1990, miniera u copëtua dhe zinxhiri teknik u shemb. Galeritë e vjetra përdoren pa kontroll, me hyrje të përbashkëta, dhe shumë kompani nuk zbatojnë protokollet bazë. Kjo ka rritur rreziqet si për punëtorët, ashtu edhe për mjedisin”
Sipas tij, pjesë të galerive të vjetra mbeten të pasigurta.
“E dimë që kromi është shtylla kurrizore e ekonomisë së Bulqizës, por jeta në qytet është bërë gjithnjë e më e vështirë,” shton ai.
116 licenca në një masiv të vetëm
Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore (AKBN), u përgjigj për Faktoje.al se aktualisht janë 116 licenca minerare aktive në masivin e Bulqizës.
“Kur miniera u nda në njësi të vogla, zinxhiri teknik u shemb. Kjo rriti rreziqet si për punëtorët, ashtu edhe për mjedisin,” thotë eksperti nga Bulqiza.
Mbikëqyrja
Në letër, kuadri rregullator duket i plotë, por sa është efektive në praktikë?
AKBN mbikëqyr dhënien e licencave, planet teknike dhe ekonomike, si edhe garancitë financiare për rehabilitim. Megjithatë, sipas deklarimeve të institucionit, ajo nuk monitoron ndotjen apo menaxhimin e mbetjeve minerare, duke e kufizuar rolin e saj në verifikimin e përputhjes teknike me licencat.
Ndërkohë, Agjencia Kombëtare e Mjedisit (AKM) kryesisht mbikëqyr operatorët që kanë leje mjedisore të vlefshme.
Nga ana tjetër, Inspektoriati i Punës dhe Mbrojtjes Sociale fokusohet te siguria në punë dhe të drejtat e punës.
Të dhënat e AKM tregojnë se nuk ka stacione monitorimi të cilësisë së ajrit dhe ujit në Bulqizë.
Në të njëjtën kohë, sipas AKM, gjatë pesë viteve të fundit janë marrë vetëm dy masa administrative, për shkelje të kushteve të lejes, mosdorëzim dokumentacioni dhe çështje të mbetjeve minerare.
Gjatë tremujorit të fundit të vitit 2024, AKM vendosi 26 masa administrative ndaj kompanive në Bulqizë për mosrespektim të rregullave mjedisore.
Autoritetet vendore
Bashkia e Bulqizës deklaron se nuk ka organizuar dëgjesa publike lokale me qytetarët mbi minierat në zonë. Bashkia pretendon se aktivitetet minerare “kryesisht zhvillohen në zona të largëta malore”, gjë që, sipas tyre, shpjegon mungesën e ankesave të regjistruara në nivel lokal. Bashkia nuk ka kompetencë mbi lejet mjedisore, të cilat janë në juridiksionin e Ministrisë së Turizmit dhe Mjedisit.
Bashkia Bulqizë deklaron gjithashtu se nuk ka të dhëna mbi ndotjen e ujit të pijshëm ose kontaminimin e tokës si rezultat i aktivitetit minerar.
Inspektorati Kombëtar i Mbrojtjes së Territorit (IKMT) vëren se Drejtoria për Inspektimin e Mjedisit dhe Ujit u krijua vetëm në fund të vitit 2020.
Që nga krijimi i Drejtorisë, IKMT ka kryer 12 inspektime në zonën minerare të Bulqizës, duke vendosur masa administrative ndaj tetë kompanive, për shkelje si depozitimi i paligjshëm i mbetjeve minerare dhe shkelje të tjera të rregullave mjedisore. Në të njëjtën kohë, Inspektorati konfirmon se asnjë aktivitet minerar nuk është pezulluar ndonjëherë për shkak të ndotjes mjedisore ose rreziqeve të sigurisë.
Siguria
Pamja më e detajuar institucionale mbi kushtet e sigurisë në sektorin minerar të Bulqizës vjen nga të dhënat e Inspektoratit të Punës dhe Shërbimeve Sociale. Sipas statistikave zyrtare, në sektorin e minierave dhe guroreve në qarkun Dibër u kryen 804 inspektime midis janarit 2016 dhe shtatorit 2025.
Shumica e inspektimeve (73%) ishin të planifikuara, 26% u kryen pas aksidenteve në punë dhe vetëm 2% u nisën mbi bazën e raportimeve të vetë punëtorëve. Në të njëjtën periudhë u regjistruan 194 aksidente në punë, 31 prej tyre me pasojë vdekjen.
Inspektorati raporton se masa administrative u vendosën në 85% të rasteve pas aksidenteve, duke variuar nga paralajmërime dhe ndalim i përkohshëm pune deri te gjobat. Në total u dhanë 596 sanksione, ku shumica ishin paralajmërime (63%), ndërsa pezullimet për shkelje të sigurisë dhe shkelje serioze të të drejtave të punës përbënin rreth një të tretën e masave. Vlera totale e gjobave arriti 7,73 milionë lekë (rreth 73 mijë euro).
Shkeljet më të shpeshta përfshinin mungesën ose vjetërsimin e vlerësimeve të rrezikut, mosfunksionimin e mekanizmave të sigurisë në punë, mungesën e shërbimeve mjekësore dhe përdorimin e pamjaftueshëm të pajisjeve mbrojtëse.
Mbikëqyrja
Instituti i Shëndetit Publik (ISHP) konfirmon se në Bulqizë nuk janë kryer analiza të ujit të pijshëm për kromin gjashtëvalent për të paktën dhjetë vjet. Në vend të kësaj, analizat janë kufizuar te kromi total. Sipas ISHP, të gjitha mostrat e testuara kanë qenë brenda kufijve të lejuar sipas standardeve kombëtare.
ISHP deklaron gjithashtu se nuk kryen ekzaminime mjekësore sistematike të minatorëve dhe nuk zbaton programe të shëndetit në punë apo rehabilitimi. Monitorimi epidemiologjik kufizohet në regjistrat e përgjithshëm të sëmundjeve jo të transmetueshme.
Ministria e Shëndetësisë konfirmoi se nuk ka të dhëna për sëmundjet profesionale te minatorët, duke deklaruar se kjo përgjegjësi i takon Inspektoratit të Punës.
Ministria e Infrastrukturës dhe Energjisë, përgjegjëse për licencat, inspektimet teknike, nënkontraktorët, planet e mbylljes së minierës dhe vlerësimet e rezervave të kromit, nuk iu përgjigj kërkesave për informacion të paraqitura nga Faktoje.al më 29 tetor 2025.
Eksperti i mjedisit, Danjel Bica paralajmëron se, edhe pse kompanitë janë të detyruara ligjërisht të paguajnë tarifa mjedisore dhe të sigurojnë garanci financiare, asnjë galeri apo zonë e degraduar në Bulqizë nuk është rehabilituar plotësisht pas dekadash minierimi. Ai identifikon “vetë-raportimin e kompanive, inspektimet e rralla dhe mungesën e verifikimit të pavarur si dobësi kyçe”.
Edhe pse kromi në Bulqizë është kryesisht në formën trivalente, asnjë institucion nuk ka vlerësuar mundësinë e oksidimit të tij në krom gjashtëvalent në ujërat e minierave.
“Pa analizë të synuar për kromin gjashtëvalent, është e pamundur të vlerësohet ndikimi real i minierimit në cilësinë e ujit,” paralajmëron Bica.
Mbetjet
Një çështje veçanërisht serioze është depozitimi i pakontrolluar i mbetjeve minerare, të cilat janë grumbulluar për dekada, në shpate të pjerrëta dhe pranë zonave të banuara.
Dokumentimi në terren nga Faktoje.al tregon grumbuj masivë sterilësh.
AKBN konfirmon se kompanitë janë përgjegjëse për monitorimin e vetë mbetjeve të tyre, ndërsa sistemi mbështetet fort te vetë-raportimi.
Gazetari lokal Sami Curri, i cili ka mbuluar Bulqizën për më shumë se një dekadë, e përshkruan qytetin si të formësuar nga varësia ekonomike, frika dhe “padukshmëria” institucionale.
Sipas tij, hapësira për kundërshtim publik është shumë e kufizuar dhe aksidentet në punë rrallë hetohen plotësisht.
Edhe pse institucionet shëndetësore janë të detyruara të raportojnë dëmtimet e rënda, minatorët rrallë flasin publikisht nga frika se do të humbasin punën ose do të stigmatizohen.
Curri vëren se, ndotja e ajrit dhe degradimi i tokës janë të dukshme, por asnjë institucion nuk ka lëshuar ndonjë paralajmërim formal për metalet e rënda në ujin e pijshëm.
I pyetur nëse Bulqiza përfiton realisht nga minierat, përgjigjja e tij është e shkurtër: “Jo.”
Sipas Currit, një rentë vjetore minerare prej 150-200 mijë euro nuk mjafton as për të shtruar 2 kilometra rrugë.
Pse njerëzit heshtin
Minatori i hershëm Luli Alla shpjegon se njerëzit rrallë flasin sepse një numër i madh familjesh varen drejtpërdrejt nga miniera.
“Është qytet i vogël. Njerëzit e mbajnë mend kush tha çfarë”
Familjet e minatorëve, viktima të aksidenteve fatale, gjithashtu heshtin.
E veja e një minatori refuzoi të fliste, duke thënë se vëmendja mediatike e mëparshme nuk i solli ndryshim, por vetëm sa i rihapi traumën personale.
Minatorë pa status ligjor
Lëvizja Bashkë (LB) ka kërkuar miratimin e një statusi të veçantë ligjor për minatorët në Shqipëri, me synim garantimin e mbrojtjes statutore dhe sociale për punëtorët në një nga sektorët më të rrezikshëm të vendit.
“Minator është profesioni më i rrezikshëm në Shqipëri dhe është e papranueshme të funksionojë pa garanci të posaçme ligjore,” thotë aktivisti i LB, Emiljando Kita.
Sipas Kitës, arsyeja kryesore e mungesës së reformës janë kostot politike dhe fiskale, pasi një legjislacion i tillë do të rriste detyrimet si për shtetin, ashtu edhe për kompanitë e mëdha private që dominojnë sektorin.
Të ardhura të mëdha, por për kë?
AlbChrome, operatori më i madh në sektorin e kromit në Bulqizë, u ble në janar 2022 nga grupi turk Yıldırım, përmes filialit të tij minerar Yılmaden Holding.
Sipas Ministrisë së Financave të Shqipërisë, renta minerare e transferuar në Bashkinë e Bulqizës arriti 213 milionë lekë (2,13 milionë euro) nga viti 2015 deri në shtator 2025. Duke qenë se Ligji nr. 9975 “Për taksat kombëtare” i alokon vetëm 5% të të ardhurave nga renta minerare pushtetit vendor ku kryhet nxjerrja, kjo nënkupton se qeveria ka mbledhur rreth 4,26 miliardë lekë (42,6 milionë euro) në atë periudhë.
Ministria nuk ka të dhëna mbi rehabilitimin mjedisor, përdorimin e garancive financiare apo riinvestimin lokal të të ardhurave. Gazetari Sami Curri vëren se shumat që merr bashkia janë të pamjaftueshme për ndonjë investim domethënës në infrastrukturë.
Shqipëria është e detyruar formalisht të harmonizojë legjislacionin me direktivat mjedisore të BE-së, përfshirë rregullat për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis (EIA), Direktivën për Mbetjet Minerare (Mining Waste Directive) dhe Direktivën Kuadër të Ujit (Water Framework Directive). Komisioni Evropian ka bërë thirrje të përsëritura për inspektime dhe mbikëqyrje më të fortë.
Detyrimet
Përvojat nga Bosnja dhe Hercegovina dhe Shqipëria nxjerrin në pah marrëdhënien komplekse midis ambicieve mjedisore të Evropës dhe realiteteve të nxjerrjes minerare. Kromi është lëndë e parë kyçe për teknologjitë moderne, përfshirë sistemet e energjisë së rinovueshme dhe automjetet elektrike, por shembuj si Bulqiza tregojnë se shfrytëzimi i tij mund të ketë pasoja për burimet ujore, ekosistemet pyjore dhe cilësinë e ajrit, sidomos kur mungojnë studime sistematike dhe monitorim i vazhdueshëm.
Në dokumente strategjike, Bashkimi Evropian thekson zinxhirë furnizimi të qëndrueshëm dhe integrimin e rajonit në tranzicionin e gjelbër. Në praktikë, megjithatë, zbatimi i këtyre parimeve në terren mbetet i pasigurt, veçanërisht në mjedise me institucione më të dobëta dhe mekanizma të kufizuar mbikëqyrjeje publike.
Në këtë kontekst, Bosnja dhe Hercegovina ndodhet në një udhëkryq. Ndryshe nga Shqipëria, e cila i ka përjetuar pasojat e minierimit intensiv të kromit për dekada, BiH vetëm tani po hyn në këtë fazë. Kjo krijon një mundësi për të vendosur standarde dhe procedura të qarta, ose, nëse mbikëqyrja dështon, për të përsëritur modele të njohura tashmë.
Tranzicioni i gjelbër, pra, nuk është vetëm çështje teknike, por edhe demokratike: sa përfshihen komunitetet lokale në vendimmarrje, a janë publike kontratat e koncesionit dhe kush e përcakton interesin publik.
Në rastin e Varešit, të dhënat e disponueshme nuk tregojnë një reagim të fortë institucional. Autoritetet lokale e mbështesin projektin, por njëkohësisht mbajnë të fshehta informacione kyçe nga popullsia lokale, të cilës do i duhet të jetojë pranë minierës. Për më tepër, komuniteti lokal ka pasur pothuajse asnjë, ose përfitim shumë të kufizuar financiar nga shitja e minierës Rupice.
Në nivel kantonal, institucionet për një periudhë të gjatë kanë përdorur argumentin e “sekretit tregtar” për t’i mohuar publikut në Bosnje dhe Hercegovinë aksesin në kontratën e koncesionit, ndërsa reagimet e institucioneve shtetërore, përfshirë Prokurorinë e Shtetit dhe Gjykatën Kushtetuese, erdhën me vonesë ose, në disa raste, munguan krejtësisht.
Për këto arsye, organizatat e shoqërisë civile dhe komunitetet lokale këmbëngulin se minierimi i kromit duhet trajtuar si çështje sistemike, jo thjesht lokale, me pasoja në nivel kombëtar.
Para se pasojat të bëhen të pakthyeshme…
Për një pjesë të komunitetit lokal dhe organizatave të shoqërisë civile në Vareš, kërkesa është e qartë: ndërprerja e koncesionit, pezullimi i të gjitha aktiviteteve nga kompania “Vareški minerali” dhe rishqyrtimi i modeleve të zhvillimit që sjellin rreziqe afatgjata mjedisore dhe për shëndetin publik.
Për investitorin, një rezultat i tillë do të nënkuptonte humbje kapitali të investuar dhe dëmtim reputacioni. Për autoritetet kantonale, do të nënkuptonte pranim se procesi i koncesionit është zhvilluar me mangësi serioze procedurale dhe ligjore, përfshirë mosrespektim afatesh dhe shpërfillje të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese.
Për banorët e luginës së Krivajës, dilema është shumë më pak abstrakte. Ajo lidhet me cilësinë e ujit, tokës dhe jetës në dekadat që vijnë: a do të mbetet lumi pjesë e përdorimit të përditshëm apo do të kthehet në një enë industriale; a do të mbeten ekosistemet pyjore të paprekura apo do të ndryshohen përgjithmonë.
Në këtë kuptim, nisma e 49 organizatave dhe komuniteteve lokale shkon përtej një projekti të vetëm. Ajo ngre një pyetje më të gjerë mbi llogaridhënien institucionale dhe kapacitetin e shtetit për të menaxhuar burimet natyrore në interes publik.
Përvoja e Bulqizës tregon se çfarë ndodh kur nxjerrja e mineralit ecën më shpejt se mbikëqyrja.
Nëse Vareši do të ndjekë të njëjtën rrugë, apo nëse rezultati do të jetë ndryshe, mbetet një vendim që po merret tani, me pasoja që do të zgjasin shumë më tepër se sa një marrëveshje koncesionare.
Ky investigim ndërkufitar u realizua nga gazetarët Jona Cenameri (Tiranë, Shqipëri) dhe Dejan Rakita (Banja Luka, Bosnje dhe Hercegovinë), si pjesë e një projekti të gazetarisë hulumtuese.
