-
Pas dritës së kuqe
Nga Faktoje
Fotografitë: Atdhe MullaI nxehti përvëlues, përmbytjet e fuqishme, zjarret e tmerrshme apo thatësirat e tejzgjatura janë episode katastrofike të paralajmëruara. Ekuilibri natyror është prishur dhe e gjithë bota e gjallë vuan. Qindra, mijra persona kanë humbur jetën. Çdo vit në planetin tokë regjistrohen katastrofa natyrore të lajmëruara ose jo, dhe Shqipëria është pjesë e saj. Rritja e temperaturave sjell sëmundje dhe varfëri, ndaj marrja e masave është emergjente. Ne kemi udhëtuar në vende të ndryshmë të Shqipërisë për të treguar përmasat reale të ndryshimit të klimës por edhe papërgjegjshmërisë njerëzore. Sjellim dëshmi dhe fakte që tregojne qartë se natyra nuk fal. Ajo duron në heshtje dhe kthehet me forcë po në heshtje. Shumë vitë me pare alkimistët, pohonin Uji, toka, ajri, zjarri dhe eteri janë pesë elementet themelore të jetës, që mjekësia antike, filozofia dhe shkenca i kanë konsideruar të domosdoshëm për ruajtjen e ekuilibrit jetësor.
UJI
Midis tharjes dhe vërshimit
Prespa e madhe, liqeni që po avullon
Njëherë e një kohë, valët e qeta të liqenit të Prespës së madhe përkëdhelnin bregun e Kallamasit. Sot, aty gjen rrjeta të thata, varka të përmbysura në baltë dhe një vijë uji që zhduket përditë.
“Merreni me mend se sa do të bjerë kur të fillojë vapa, sepse asnjë centimetër ujë i ri nuk ka ardhur.” — Koço Trajçe, ish-peshkatar nga Kallamasi.
Uji po avullon. Niveli i liqenit të Prespës ka arritur pikën më të ulët të regjistruar në shekujt e fundit, duke shënuar një rënie alarmante prej mbi 11 metrash. Prespa ka humbur mbi 50% të vëllimit të saj.
“Liqeni ka humbur rreth 7 për qind të sipërfaqes dhe gjysmën e vëllimit të tij midis 1984 dhe 2020. Kjo rënie e dukshme është e lidhur ngushtë me ndryshimet klimatike”, Emanuela Kiri, hidro-gjeologe pranë Institutit të GjeoShkencave.
Ky vit do të jetë edhe më kritik për liqenin. Vetëm në tre muajt e parë të vitit, niveli i ujit ka rënë me 10-15 cm.
“Ktheni sytë nga liqeni.”— Spase Tërpo, hidrobiolog monitorues në Prespë.
Në buzë të një prej liqeneve më të vjetër të Europës, një komunitet i plakur sheh sesi e kaluara ujore bëhet baltë nën këmbë.
“Kur të nisë vapa e thatësira pale çdo të na shohin sytë…” — Koço Trajçe, ish-peshkatar nga Kallamasi.
PËRMBYTJET
Uji që nuk kontrollohet, shkatërron
Në të njëjtin vend ku mungesa e ujit sjell krizë, vërshimi i tij në kohë të tjera shkatërron banesa, toka bujqësore dhe ekonominë. Përmbytjet në ultësirën perëndimore kanë lënë pas shkatërrim dhe humbje të konsiderueshme.
“Sa herë vjen lumi, toka ime
është e para që përmbytet.”
— Bardhi, banor i Darragjatit
Lumi Drin, dikur burim jete, sot sjell frikë. Hapja e digave, reshjet intensive dhe ndërtimet pa kriter kanë kthyer hektarë të tërë në moçale.
“Prerjet e pyjeve janë shkaktari kryesor i përmbytjeve. Uji vërshon pa pengesë drejt fushës.” — Lavdosh Ferruni, ekspert mjedisi.
Ndërsa ekspertët paralajmërojnë për një rrezik në rritje, banorët mbeten të pambrojtur dhe shpesh pa dëmshpërblim.
“Çdo tokë e përmbytur nuk është më si më parë.”— Lavdosh Ferruni.
Në një cep të Shqipërisë, një liqen po zhduket. Në një tjetër cep, lumi përmbyt tokat. Në të dy rastet, njeriu dhe klima po shkrijnë kufijtë e natyrës. Ndërhyrjet janë të pakta, reagimi i ngadaltë dhe pasojat gjithnjë e më të thella.
TOKA
NË PRAG TË HUMNERËS
Toka që gllabërohet, pyjet që zhduken
Shqipëria nuk është më 28 mijë kilometra katrorë. Tokën e ka marrë deti, ndërsa qindra mijëra hektarë me tokë bujqësore, kullota, livadhe dhe brigje lumenjsh, u zhdukën si pasojë e erozionit.
“Erozioni i tokës ka prekur rreth 350 000 ha tokë bujqësore (mbi 50 % të saj), me një humbje totale prej 60 milionë tonë material të ngurtë.”— Prof. Dr. Fran Gjoka, Universiteti Bujqësor
Një copëz e Shqipërisë si fushat pjellore, kullotat dhe bregu i Drinit po zhvishet çdo vit nga një “djegie” pa flakë: erozioni. Deti Jon ka “gëlltitur” qindra hektarë brigje, ndërsa lumenjtë, të rrëmbyer nga përfitimi i inerteve dhe hidrocentraleve pa pakontroll, lënë pas vetes një tokë të praruar.
“Ka rrëshqitje të mëdha të tokës në Bastarin e Mesëm. Rrezikohen edhe shtëpitë që kanë mbetur.”— Kalem Koçi, banor i zonës.
Më shumë se natyra, fenomeni njeri e ka vendosur Shqipërinë në hartën e kuqe të rrezikut, rreth 11 herë më të lartë se mesatarja e vendeve të BE-së.
“Në 25 vitet e fundit, fenomene si shfrytëzimi pa kriter i lumenjve nga hidrocentralet, prerja e pyjeve dhe mosinvestimi në argjinatura kanë shpënë në një rrezik të lartë për rrëshqitje dhe humbje të tokave bujqësore,”— Prof. Dr. Fran Gjoka.
Qindra metra tokë janë zhytur nën valët e Jonit dhe Adriatikut. Vit pas viti deti ka prishur vijën natyrale duke rrëmbyer qindra hektarë tokë në zona të ndryshme.
“Deti po rrëmben gjysmën tonë të vijës bregdetare, sepse nuk kemi investuar dot në mbrojtje bregdetare.”— Ilir Brasha ekspert për ekonominë dhe mjedisin.
Duhen 100 deri 400 vjet që të formohet rreth 1 cm tokë që mund të mbështesë jetën e bimëve dhe në tërësi jetën në tokë.
SHPYLLËZIMI
Kafshimi i “mushkërive të planetit”
Nëntë vite pas vendosjes së moratoriumit për pyjet në Shqipëri, i cili synonte përmirësimin dhe rehabilitimin e gjendjes pyjore, situata mbetet shqetësuese.
“Pyjet janë ‘mushkëritë e planetit’. Shkatërrimi i tyre çon në rritjen e temperaturave globale dhe përkeqësimin e ndryshimeve klimatike.” — Gavrosh Zela, Ekspert mjedisi
Prerjet e paligjshme dhe dëmtimet nga zjarret vazhdojnë të ndikojnë negativisht, duke minuar përpjekjet për ruajtjen e pyjeve. Në letër, sipërfaqja pyjore u shtua lehtë midis 2010–2022, por volumi i drurëve ra me mbi 30 %.
“Kemi më shumë pyje të rinj nga shpyllëzimi natyral i fshatrave të braktisura, por dendësia e tyre është shumë e ulët.”— Prof. Dr. Elvin Toromani, Fakulteti i Pyjeve
Pikërisht aty ku dikur mbilleshin pisha të larta me mijëra metra kub drurë, sot maja e malit duket e zhveshur e shtrirë nga shkurret.
Zjarret po shkaktojnë dëme të mëdha, duke përshpejtuar shkatërrimin e ekosistemit pyjor.
Mbi 185 mijë hektarë pyje dhe kullota janë shkrumbuar në Shqipëri gjatë dekadës së fundit. Vendi është përfshirë nga 943 vatra zjarresh, fenomen që po përkeqësohet nga rritja e ndjeshme e temperaturave.
“Ndryshimet klimatike tani janë të prekshme për një brez, më parë ishin disa breza që të shihje diçka ndryshe në efektet e klimës”, Lulëzim Shuka, profesor i shkencave të natyrës në Universitetin e Tiranës.
Për këtë arsye, e ardhmja nuk sjell zgjidhje, por përsëritje me flakë edhe më të mëdha.
“Situata këtë vit do jetë njëjtë, në mos më keq!”, – Abdulla Diku, Inxhinier pyjesh.
Zjarret e qëllimshme, ruhuni nga piromanët e heshtur
Qindra vatra zjarresh krijohen qëllimisht. Prej dhjetë viteve, mbi 250 procedime penale për zjarrvënie nuk sollën asnjë dënim të vërtetë.
“Askush nuk do kapet e dënohet, sepse askush nuk dënon veten për një krim të bërë me gjakftohtësi. Ai që ka paranë, blen gjithçka, edhe dënuesin”, – Abdulla Diku, Inxhinier pyjesh.
Delvina Shkrumb e hi
Zjarri na dogji edhe shpresën!
Rrëfimet tronditëse të banorëve që duket sikur kanë marrë ngjyrën e hirtë të një qyteze të
djegur dëshmuan pafuqinë e strukturave shtetërore për të minimizuar dëmet katastrofike të
zjarrit që përpiu cdo gjë në pak orë.
“Me thënë të drejtën angazhim pati për të shpëtuar shtëpi e njërëz, por duhet të ishte ndërhyrë më parë nga ajri”-këmbëngul një tjetër qytetar.
“Sheshi para Bashkisë u mbush me shumë njerëz, ishte i vetmi vend që nuk rrezikohej
përkohësisht nga zjarri. Kaos i madh e frikë, njerëzit pyesnin për të afërmit nëse i kishin parë
dikush. Me keq nuk kish ku shkonte”-thotë Gëzim Lame, banor i Delvinës dhe pronar i një lokali
aty pranë Bashkisë.“Me thënë të drejtën angazhim pati për të shpëtuar shtëpi e njërëz, por
duhet të ishte ndërhyrë më parë nga ajri”-këmbëngul një tjetër qytetar.Në Delvinë asgjë nuk është si më parë! Qindra banorë të traumatizuar, fëmijë e gra të larguar
në panik e sipër nga vatra e tmerrit, gjashtë banesa të djegura, mijëra ullinj të shkrumbuar,
vreshta të kthyera në thengjinj dhe bimësi e zhdukur.Kur nxehtësia shuan prodhimin
“Bujqësia është si një shtëpi pa çati: klima ia djeg kulmin, politika i nxjerr derën.” – Altin Ibrahimi, fermer nga Pojani, Korçë.
E hëna, për shumicën e familjeve shqiptare, është “dita e fasules”. Një zakon i trashëguar brez pas brezi, më i qëndrueshëm se çdo politikë bujqësore në vend. Por këtë vit, pjatat po mbushen me fasule nga Egjipti. Korça, dikur krenaria e fasules shqiptare, sot po i dorëzohet klimës, mungesës së politikave dhe emigrimit.
“Në 4 hektarë mora vetëm 600 kg fasule. Dikur, këtë sasi e merrja nga 2 hektarë” – Altin Ibrahimi, fermer nga fshati Pojan, Korçë.
Fasulja nuk i mbijetoi të nxehtit dhe në vend që t’i mbledhim në Korçë, fasulet tani i shkarkojmë në port. 90% e fasules së shitur në tregun shqiptar ka ardhur nga Egjipti.
“Po rrisim konsumin, por jo prodhimin. Po importojmë gjithnjë e më shumë — nga Afrika në Ballkan,” – Ilir Pilku, ekspert për politikat bujqësore.
Shqipëria përballet gjithashtu me goditje të papritura nga moti ekstrem, si breshëri dhe përmbytje, që shkatërrojnë prodhimin bujqësor.
“Breshëri më dëmtoi 400 rrenjë nektarine. Vitin e kaluar mora 200 kuintal. Sivjet zero. Nuk kam parë kurrë një stuhi të tillë ,” - Rito Hamataj, agronom nga fshati Kafaraj, Fier.
Ndërsa fermerët numërojnë humbjet, Ministria e Bujqësisë nuk ka asnjë shifër konkrete për dëmet.
“Ka ardhur koha që të vlerësojmë siç duhet procesin e ndryshimeve klimatike sepse mund të na rritet numri i fermerëve që shkojnë në faliment”, – Agim Rrapaj, Këshilli i Agrobiznesit Shqiptar.
NË ÇDO CEP TË SAJ, TOKA SHQIPTARE KA NJË HISTORI PËR T’U TREGUAR
TERMOCENTRALI QË RREZIKON ZEMRËN E BUJQËSISË
Në zemër të një prej zonave më bujqësore të Shqipërisë, po ngrihet një termocentral me gaz. Me 200 hektarë sera përreth, Roskoveci rrezikon të bëhet sinonim i ndotjes, jo i prodhimit.
Qeveria e quan TEC-in “kapërcim drejt së ardhmes”, por për fermerët e zonës është një kthim pas drejt zhdukjes.
“E kemi ngritur këtë jetë me mund e djersë,”- Tofik Metushi banor i zonës.
Tofiku nuk flet si aktivist. Ai flet si një burrë që ka mbjellë me duart e tij çdo metër tokë që zotëron, dhe që sot pyet me zë të mekur: “Kush do na i blejë më prodhimet nesër, kur emri i fshatit të lidhet me gaz e ndotje?”
“Nëse termocentrali ngrihet, gjithçka merr fund. Është katastrofë për ne”- Tofik Metushi banor i zonës
Në vend të energjisë së pastër, kemi një “goditje klimatike” të mbështetur nga shteti.
“Kanë manipuluar të dhënat. 75 herë më pak ndotje se realiteti, për të thënë që jemi brenda një standardi,” – Gjergj Simaku, ekspert energjetik.
Komisioni Evropian është shprehur i shqetësuar për TEC-in. Brukseli i kujton Shqipërisë se si vend kandidat duhet të kërkojë vlerësime shkencore të ndikimit në mjedis dhe të garantojë pjesëmarrjen e publikut.
Me fjalë të tjera: jo të ndërtojë TEC në fshehtësi, në një nga zonat më bujqësore të vendit.
“Investimi alternativ me fotovoltaikë do të kishte kosto më të ulët, ndikim më të vogël mjedisor dhe do të mbështeste përmbushjen e Direktivës së BE për Energjinë e Pastër dhe Klimën,” - Eduard Gjokutaj, ekspert energjie.
SHARRË, KUR PLEHRAT JANË NË DERË TË SHTËPISË
Në periferi të Tiranës, një komunitet jeton mes plehrave. Landfilli i mbetjeve në Sharrë është zgjeruar deri te dritaret e banorëve, ndërsa inceneratori i premtuar ka mbetur një fantazmë në letra.
“Çdo ditë depozitohen rreth 1000 ton mbetje nga pesë bashki. Jemi drejt ezaurimit të aftësisë pritëse.”- Indrit Karaj, administratori shtetëror i “Integrated Energy”.
Banorët nuk dinë më çfarë të thithin: ajrin apo mashtrimet.
“Gropa më ka ardhur në derë, nuk kam vajtur unë te gropa.” – Durim Zeneli, banor në Sharrë.
Durimi u kthye nga emigracioni në vitet 2007–2008. Me paratë e fituara në Greqi ndërtoi shtëpinë në një zonë që atëherë ishte larg nga mbetjet. “Shihja malin e Prushit nga këtu”, tregon ai. Sot, ndodhet vetëm pak metra nga “qeliza e re” që do të depozitojë tonelata mbetjesh në Sharrë.
“Mbajmë dritaret mbyllur. Nuk duam asgjë tjetër, vetëm të largohemi. Por kush do vijë të jetojë tek plehrat?!”, thotë Durimi i dëshpëruar.
Gropa e re për depozitimin e mbetjeve që tashmë është ndërtuar, ka kapacitet vetëm për një vit. Një shtyrje e përkohshme e problemit, jo zgjidhja e tij.
“Do të buxhetojnë sërish për asgjesimin e tyre. Sepse zinxhiri i menaxhimit të mbetjeve fillon tek shtepia jote dhe e imja, dhe ky zinxhir nuk është marrë kurrë seriozisht në Shqipëri.”, Olsi Nika, ekspert mjedisi Eco Albania.
Ndotja është larg shtëpive të pushtetarëvë që premtonin zhdukjen e plehrave, por vijon të jetë e njëjtë për banorët e fshatit.
AJRI
NË SPIRALEN E NGROHJES EKSTREME
Shqipëria, nga klimë mesdhetare drejt asaj subtropikale
Prej vitit 1994 Shqipëria është angazhuar në luftën kundër ndryshimeve klimatike. Kufizimi i rritjes së temperaturave është një prej objektivave kryesore që këto tre dekada i ngjan një lufte me mullinjtë e erës.
Më 20 janar, temperatura e ajrit në Tiranë kapi 20°C – plot 8.4 gradë më shumë se mesatarja historike.
“Temperatura mesatare maksimale e ajrit në janar po t’i referohemi mesatareve shumëvjeçare 1961-1990 është në vlerat 11.6 gradë”, Dr. (K). Ing. Anira GJONI, eksperte mjedisi në Departamentin e Meteorologjisë – Instituti i Gjeoshkencave.
Viti 2024 rezultoi “viti i ferrit”. Por parashikimet, tregojnë se edhe ky vit do të jetë një nga vitet më të nxehta të regjistruara ndonjëherë.
“Në dy dekadat e fundit, vitet rezultojnë përgjithësisht më të nxehtë se normalja”, -Tanja Porja, meteorologe.
ISHULLI URBAN I TIRANËS
Në mungesë të hapësirave të gjelbra, parqe, shëtitore apo lulishte, Tirana po përjeton një fenomen të njohur në studimet klimatike si “ishulli i nxehtësisë urbane”. Kryeqyteti regjistron temperatura deri në 5 °C më shumë brenda zonave të ndërtuara, krahasuar me zonat përreth.
“Shtimi i urbanizimit, mungesa e hapësirave të gjelbërta janë faktorët kryesorë që ndikojnë në formimin e ishujve të nxehtë urban”, shpjegon Anira Gjoni, nga Instituti i Gjeoshkenave në Tiranë.
Një tjetër faktor që ndikon në rritjen e temperatures është bllokimi i rrymave ajrore që vinin nga Dajti drejt bregdetit, si pasojë e ndërtimeve të larta dhe të dendura.
“Nga ndërtime me 5 kate po shohim kulla apo ndërtesa shumë herë më të larta”, Olsi Nika.
Çdo ndërtim i ri, sforcon edhe më tej këtë ishull nxehtësie, duke zhdukur hijet dhe duke përkeqësuar mikro-klimën urbane.
“Kjo nuk është e njëjtë për gjithë vendet e tjera të territorit, që kanë pak a shumë atë zhvillim urban që kanë pas edhe më para”, – Petrit Zorba profesor nga IGJEO.
Nga rritja e ndjeshme e temperaturave për shkak të ndryshimit të klimës dhe pa masat e duhura, Tirana kërcënohet të bëhet një “oaz” betoni ku cilësia e ajrit do të përkeqësohet më tej duke vënë në rrezik shëndetin e popullatës.
KUR AJRI BËHET ARMIK I SHËNDETIT
Prej 21 vitesh, Lumturi Hysenllari vuan nga astma bronkiale por pesë vitet e fundit jetesa në Tiranë e ka përkeqësuar ndjeshëm shëndetin e saj.
“Në Tiranë të zihet fryma në çdo stinë. Krahas pompës dhe ilaçeve, tani që hyn pranvera unë kam të domosdoshme të bëj gjilpëra që nuk janë me rimbursim. I blej dhe i bëj vetë”, rrëfen ajo.
Historia e Lumes është vetëm një nga mijëra shembuj që na tregojnë se ndryshimet klimatike po ndikojnë drejtpërdrejt në shëndetin tonë. Valët e të nxehtit janë bërë më të shpeshta dhe më të gjata, duke shkaktuar probleme serioze për shëndetin e popullsisë.
Deri në 400 vdekje shtesë çdo vit parashikohen nga nxehtësia ekstreme në Shqipëri.
“Nëse Shqipëria do të kishte disa valë të nxehti çdo vit, siç pritet në të ardhmen e afërt, me gjasë ne mund të kemi deri në 400 vdekje shtesë vetëm nga vala e të nxehtit”, – Alban Ylli, doktor nga Instituti i Shëndetit Publik.
Ndryshimet klimatike nuk janë më vetëm çështje mjedisi, ato janë kërcënim i drejtpërdrejtë për jetën.
“NJË DRITË NË TERRIN E KLIMËS”
Lufta pa zhurmë për gështenjën
Në cepin verior të Shqipërisë, atje ku mali dhe pylli bashkëjetojnë me varfërinë dhe krenarinë, një grup vajzash po zhvillojnë një betejë të heshtur, por të vendosur, për të shpëtuar atë që ka qenë pasuria e brezave: gështenjën e Tropojës. Grumbulli pyjor i gështenjës së Tropojës po rrezikon nga sulmi i një ushtrie milionëshe insektesh, të ashtuquajtura aziatike. Situata është serioze.
Pothuajse gjysma e gështenjave të rrethit janë prekur nga insekti, i cili menjëherë sapo fillon vegjetacioni sulmon biskun dhe ha gjethen, duke frenuar fotosintezën.
Këtë vit prodhimi nuk i kaloi treqind tonë, ndërkohë që Tropoja nuk bie nën një mijë e pesëqind tonë”, Valter Milushi, tregtar lokal.
Mirjeta Imeraj, një mësuese biologjie 33 vjeçare, së bashku edhe me disa gra të tjera, po organizojnë një tjetër ushtri insektesh, edhe më shumë milionëshe, por këtë radhë një ushtri të dobishme, e cila do të hajë insektin e dëmshëm aziatik.
“Jemi në mes të procesit,” thotë Mirjeta. “Ky është viti i dytë dhe kemi katërfishuar numrin e insekteve të lëshuara. Për ne, lëshimi në terren është një moment lumturie.”
Brenda një laboratori të thjeshtë, me vetëm dy frigoriferë dhe pa asnjë kompjuter, ato rrisin me durim mijëra larva. Kur këto shndërrohen në insekte të rritura, çiftohen dhe lëshohen në pyll për të ndjekur instinktin: të shkatërrojnë larvat e insektit që dëmton pemën.
Gratë ndajnë punën me përpikmëri: njëra numëron femrat, tjetra meshkujt, të tretat kujdesen për çiftimin. Pas dymbëdhjetë orësh, insektet fluturojnë drejt galave të infektuara në trungjet e gështenjave.
“Janë me qindra familje që ushqehen nga gështenja,” thotë Mirjeta. “Falë saj, unë, vëllezërit dhe motra ime mbaruam shkollat; siguruam konviktin, jetesën… Tani është radha jonë ta mbrojmë.”
Kjo nuk është thjesht një histori mjedisi. Është dëshmi e një rezistencë që nuk bën zhurmë, por mbjell shpresë.
“Nuk kena rrugë tjetër,” – buzëqesh Mirjeta. “Natyra po na mban peng. Po ne s’po dorëzohemi.”
-
-
Pas dritës së kuqe
Nga Faktoje
Fotografitë: Atdhe MullaI nxehti përvëlues, përmbytjet e fuqishme, zjarret e tmerrshme apo thatësirat e tejzgjatura janë episode katastrofike të paralajmëruara. Ekuilibri natyror është prishur dhe e gjithë bota e gjallë vuan. Qindra, mijra persona kanë humbur jetën. Çdo vit në planetin tokë regjistrohen katastrofa natyrore të lajmëruara ose jo, dhe Shqipëria është pjesë e saj. Rritja e temperaturave sjell sëmundje dhe varfëri, ndaj marrja e masave është emergjente. Ne kemi udhëtuar në vende të ndryshmë të Shqipërisë për të treguar përmasat reale të ndryshimit të klimës por edhe papërgjegjshmërisë njerëzore. Sjellim dëshmi dhe fakte që tregojne qartë se natyra nuk fal. Ajo duron në heshtje dhe kthehet me forcë po në heshtje. Shumë vitë me pare alkimistët, pohonin Uji, toka, ajri, zjarri dhe eteri janë pesë elementet themelore të jetës, që mjekësia antike, filozofia dhe shkenca i kanë konsideruar të domosdoshëm për ruajtjen e ekuilibrit jetësor.
UJI
Midis tharjes dhe vërshimit
Prespa e madhe, liqeni që po avullon
Njëherë e një kohë, valët e qeta të liqenit të Prespës së madhe përkëdhelnin bregun e Kallamasit. Sot, aty gjen rrjeta të thata, varka të përmbysura në baltë dhe një vijë uji që zhduket përditë.
“Merreni me mend se sa do të bjerë kur të fillojë vapa, sepse asnjë centimetër ujë i ri nuk ka ardhur.” — Koço Trajçe, ish-peshkatar nga Kallamasi.
Uji po avullon. Niveli i liqenit të Prespës ka arritur pikën më të ulët të regjistruar në shekujt e fundit, duke shënuar një rënie alarmante prej mbi 11 metrash. Prespa ka humbur mbi 50% të vëllimit të saj.
“Liqeni ka humbur rreth 7 për qind të sipërfaqes dhe gjysmën e vëllimit të tij midis 1984 dhe 2020. Kjo rënie e dukshme është e lidhur ngushtë me ndryshimet klimatike”, Emanuela Kiri, hidro-gjeologe pranë Institutit të GjeoShkencave.
Ky vit do të jetë edhe më kritik për liqenin. Vetëm në tre muajt e parë të vitit, niveli i ujit ka rënë me 10-15 cm.
“Ktheni sytë nga liqeni.”— Spase Tërpo, hidrobiolog monitorues në Prespë.
Në buzë të një prej liqeneve më të vjetër të Europës, një komunitet i plakur sheh sesi e kaluara ujore bëhet baltë nën këmbë.
“Kur të nisë vapa e thatësira pale çdo të na shohin sytë…” — Koço Trajçe, ish-peshkatar nga Kallamasi.
PËRMBYTJET
Uji që nuk kontrollohet, shkatërron
Në të njëjtin vend ku mungesa e ujit sjell krizë, vërshimi i tij në kohë të tjera shkatërron banesa, toka bujqësore dhe ekonominë. Përmbytjet në ultësirën perëndimore kanë lënë pas shkatërrim dhe humbje të konsiderueshme.
“Sa herë vjen lumi, toka ime
është e para që përmbytet.”
— Bardhi, banor i Darragjatit Lumi Drin, dikur burim jete, sot sjell frikë. Hapja e digave, reshjet intensive dhe ndërtimet pa kriter kanë kthyer hektarë të tërë në moçale.
“Prerjet e pyjeve janë shkaktari kryesor i përmbytjeve. Uji vërshon pa pengesë drejt fushës.” — Lavdosh Ferruni, ekspert mjedisi.
Ndërsa ekspertët paralajmërojnë për një rrezik në rritje, banorët mbeten të pambrojtur dhe shpesh pa dëmshpërblim.
“Çdo tokë e përmbytur nuk është më si më parë.”— Lavdosh Ferruni.
Në një cep të Shqipërisë, një liqen po zhduket. Në një tjetër cep, lumi përmbyt tokat. Në të dy rastet, njeriu dhe klima po shkrijnë kufijtë e natyrës. Ndërhyrjet janë të pakta, reagimi i ngadaltë dhe pasojat gjithnjë e më të thella.
TOKA
NË PRAG TË HUMNERËS
Toka që gllabërohet, pyjet që zhduken
Shqipëria nuk është më 28 mijë kilometra katrorë. Tokën e ka marrë deti, ndërsa qindra mijëra hektarë me tokë bujqësore, kullota, livadhe dhe brigje lumenjsh, u zhdukën si pasojë e erozionit.
“Erozioni i tokës ka prekur rreth 350 000 ha tokë bujqësore (mbi 50 % të saj), me një humbje totale prej 60 milionë tonë material të ngurtë.”— Prof. Dr. Fran Gjoka, Universiteti Bujqësor
Një copëz e Shqipërisë si fushat pjellore, kullotat dhe bregu i Drinit po zhvishet çdo vit nga një “djegie” pa flakë: erozioni. Deti Jon ka “gëlltitur” qindra hektarë brigje, ndërsa lumenjtë, të rrëmbyer nga përfitimi i inerteve dhe hidrocentraleve pa pakontroll, lënë pas vetes një tokë të praruar.
“Ka rrëshqitje të mëdha të tokës në Bastarin e Mesëm. Rrezikohen edhe shtëpitë që kanë mbetur.”— Kalem Koçi, banor i zonës.
Më shumë se natyra, fenomeni njeri e ka vendosur Shqipërinë në hartën e kuqe të rrezikut, rreth 11 herë më të lartë se mesatarja e vendeve të BE-së.
“Në 25 vitet e fundit, fenomene si shfrytëzimi pa kriter i lumenjve nga hidrocentralet, prerja e pyjeve dhe mosinvestimi në argjinatura kanë shpënë në një rrezik të lartë për rrëshqitje dhe humbje të tokave bujqësore,”— Prof. Dr. Fran Gjoka.
Qindra metra tokë janë zhytur nën valët e Jonit dhe Adriatikut. Vit pas viti deti ka prishur vijën natyrale duke rrëmbyer qindra hektarë tokë në zona të ndryshme.
“Deti po rrëmben gjysmën tonë të vijës bregdetare, sepse nuk kemi investuar dot në mbrojtje bregdetare.”— Ilir Brasha ekspert për ekonominë dhe mjedisin.
Duhen 100 deri 400 vjet që të formohet rreth 1 cm tokë që mund të mbështesë jetën e bimëve dhe në tërësi jetën në tokë.
SHPYLLËZIMI
Kafshimi i “mushkërive të planetit”
Nëntë vite pas vendosjes së moratoriumit për pyjet në Shqipëri, i cili synonte përmirësimin dhe rehabilitimin e gjendjes pyjore, situata mbetet shqetësuese.
“Pyjet janë ‘mushkëritë e planetit’. Shkatërrimi i tyre çon në rritjen e temperaturave globale dhe përkeqësimin e ndryshimeve klimatike.” — Gavrosh Zela, Ekspert mjedisi
Prerjet e paligjshme dhe dëmtimet nga zjarret vazhdojnë të ndikojnë negativisht, duke minuar përpjekjet për ruajtjen e pyjeve. Në letër, sipërfaqja pyjore u shtua lehtë midis 2010–2022, por volumi i drurëve ra me mbi 30 %.
“Kemi më shumë pyje të rinj nga shpyllëzimi natyral i fshatrave të braktisura, por dendësia e tyre është shumë e ulët.”— Prof. Dr. Elvin Toromani, Fakulteti i Pyjeve
Pikërisht aty ku dikur mbilleshin pisha të larta me mijëra metra kub drurë, sot maja e malit duket e zhveshur e shtrirë nga shkurret.
Zjarret po shkaktojnë dëme të mëdha, duke përshpejtuar shkatërrimin e ekosistemit pyjor.
Mbi 185 mijë hektarë pyje dhe kullota janë shkrumbuar në Shqipëri gjatë dekadës së fundit. Vendi është përfshirë nga 943 vatra zjarresh, fenomen që po përkeqësohet nga rritja e ndjeshme e temperaturave.
“Ndryshimet klimatike tani janë të prekshme për një brez, më parë ishin disa breza që të shihje diçka ndryshe në efektet e klimës”, Lulëzim Shuka, profesor i shkencave të natyrës në Universitetin e Tiranës.
Për këtë arsye, e ardhmja nuk sjell zgjidhje, por përsëritje me flakë edhe më të mëdha.
“Situata këtë vit do jetë njëjtë, në mos më keq!”, – Abdulla Diku, Inxhinier pyjesh.
Zjarret e qëllimshme, ruhuni nga piromanët e heshtur
Qindra vatra zjarresh krijohen qëllimisht. Prej dhjetë viteve, mbi 250 procedime penale për zjarrvënie nuk sollën asnjë dënim të vërtetë.
“Askush nuk do kapet e dënohet, sepse askush nuk dënon veten për një krim të bërë me gjakftohtësi. Ai që ka paranë, blen gjithçka, edhe dënuesin”, – Abdulla Diku, Inxhinier pyjesh.
Delvina Shkrumb e hi
Zjarri na dogji edhe shpresën!
Rrëfimet tronditëse të banorëve që duket sikur kanë marrë ngjyrën e hirtë të një qyteze të
djegur dëshmuan pafuqinë e strukturave shtetërore për të minimizuar dëmet katastrofike të
zjarrit që përpiu cdo gjë në pak orë. “Me thënë të drejtën angazhim pati për të shpëtuar shtëpi e njërëz, por duhet të ishte ndërhyrë më parë nga ajri”-këmbëngul një tjetër qytetar.
“Sheshi para Bashkisë u mbush me shumë njerëz, ishte i vetmi vend që nuk rrezikohej
përkohësisht nga zjarri. Kaos i madh e frikë, njerëzit pyesnin për të afërmit nëse i kishin parë
dikush. Me keq nuk kish ku shkonte”-thotë Gëzim Lame, banor i Delvinës dhe pronar i një lokali
aty pranë Bashkisë.“Me thënë të drejtën angazhim pati për të shpëtuar shtëpi e njërëz, por
duhet të ishte ndërhyrë më parë nga ajri”-këmbëngul një tjetër qytetar.Në Delvinë asgjë nuk është si më parë! Qindra banorë të traumatizuar, fëmijë e gra të larguar
në panik e sipër nga vatra e tmerrit, gjashtë banesa të djegura, mijëra ullinj të shkrumbuar,
vreshta të kthyera në thengjinj dhe bimësi e zhdukur.Kur nxehtësia shuan prodhimin
“Bujqësia është si një shtëpi pa çati: klima ia djeg kulmin, politika i nxjerr derën.” – Altin Ibrahimi, fermer nga Pojani, Korçë.
E hëna, për shumicën e familjeve shqiptare, është “dita e fasules”. Një zakon i trashëguar brez pas brezi, më i qëndrueshëm se çdo politikë bujqësore në vend. Por këtë vit, pjatat po mbushen me fasule nga Egjipti. Korça, dikur krenaria e fasules shqiptare, sot po i dorëzohet klimës, mungesës së politikave dhe emigrimit.
“Në 4 hektarë mora vetëm 600 kg fasule. Dikur, këtë sasi e merrja nga 2 hektarë” – Altin Ibrahimi, fermer nga fshati Pojan, Korçë.
Fasulja nuk i mbijetoi të nxehtit dhe në vend që t’i mbledhim në Korçë, fasulet tani i shkarkojmë në port. 90% e fasules së shitur në tregun shqiptar ka ardhur nga Egjipti.
“Po rrisim konsumin, por jo prodhimin. Po importojmë gjithnjë e më shumë — nga Afrika në Ballkan,” – Ilir Pilku, ekspert për politikat bujqësore.
Shqipëria përballet gjithashtu me goditje të papritura nga moti ekstrem, si breshëri dhe përmbytje, që shkatërrojnë prodhimin bujqësor.
“Breshëri më dëmtoi 400 rrenjë nektarine. Vitin e kaluar mora 200 kuintal. Sivjet zero. Nuk kam parë kurrë një stuhi të tillë ,” - Rito Hamataj, agronom nga fshati Kafaraj, Fier.
Ndërsa fermerët numërojnë humbjet, Ministria e Bujqësisë nuk ka asnjë shifër konkrete për dëmet.
“Ka ardhur koha që të vlerësojmë siç duhet procesin e ndryshimeve klimatike sepse mund të na rritet numri i fermerëve që shkojnë në faliment”, – Agim Rrapaj, Këshilli i Agrobiznesit Shqiptar.
NË ÇDO CEP TË SAJ, TOKA SHQIPTARE KA NJË HISTORI PËR T’U TREGUAR
TERMOCENTRALI QË RREZIKON ZEMRËN E BUJQËSISË
Në zemër të një prej zonave më bujqësore të Shqipërisë, po ngrihet një termocentral me gaz. Me 200 hektarë sera përreth, Roskoveci rrezikon të bëhet sinonim i ndotjes, jo i prodhimit.
Qeveria e quan TEC-in “kapërcim drejt së ardhmes”, por për fermerët e zonës është një kthim pas drejt zhdukjes.
“E kemi ngritur këtë jetë me mund e djersë,”- Tofik Metushi banor i zonës.
Tofiku nuk flet si aktivist. Ai flet si një burrë që ka mbjellë me duart e tij çdo metër tokë që zotëron, dhe që sot pyet me zë të mekur: “Kush do na i blejë më prodhimet nesër, kur emri i fshatit të lidhet me gaz e ndotje?”
“Nëse termocentrali ngrihet, gjithçka merr fund. Është katastrofë për ne”- Tofik Metushi banor i zonës
Në vend të energjisë së pastër, kemi një “goditje klimatike” të mbështetur nga shteti.
“Kanë manipuluar të dhënat. 75 herë më pak ndotje se realiteti, për të thënë që jemi brenda një standardi,” – Gjergj Simaku, ekspert energjetik.
Komisioni Evropian është shprehur i shqetësuar për TEC-in. Brukseli i kujton Shqipërisë se si vend kandidat duhet të kërkojë vlerësime shkencore të ndikimit në mjedis dhe të garantojë pjesëmarrjen e publikut.
Me fjalë të tjera: jo të ndërtojë TEC në fshehtësi, në një nga zonat më bujqësore të vendit.
“Investimi alternativ me fotovoltaikë do të kishte kosto më të ulët, ndikim më të vogël mjedisor dhe do të mbështeste përmbushjen e Direktivës së BE për Energjinë e Pastër dhe Klimën,” - Eduard Gjokutaj, ekspert energjie.
SHARRË, KUR PLEHRAT JANË NË DERË TË SHTËPISË
Në periferi të Tiranës, një komunitet jeton mes plehrave. Landfilli i mbetjeve në Sharrë është zgjeruar deri te dritaret e banorëve, ndërsa inceneratori i premtuar ka mbetur një fantazmë në letra.
“Çdo ditë depozitohen rreth 1000 ton mbetje nga pesë bashki. Jemi drejt ezaurimit të aftësisë pritëse.”- Indrit Karaj, administratori shtetëror i “Integrated Energy”.
Banorët nuk dinë më çfarë të thithin: ajrin apo mashtrimet.
“Gropa më ka ardhur në derë, nuk kam vajtur unë te gropa.” – Durim Zeneli, banor në Sharrë.
Durimi u kthye nga emigracioni në vitet 2007–2008. Me paratë e fituara në Greqi ndërtoi shtëpinë në një zonë që atëherë ishte larg nga mbetjet. “Shihja malin e Prushit nga këtu”, tregon ai. Sot, ndodhet vetëm pak metra nga “qeliza e re” që do të depozitojë tonelata mbetjesh në Sharrë.
“Mbajmë dritaret mbyllur. Nuk duam asgjë tjetër, vetëm të largohemi. Por kush do vijë të jetojë tek plehrat?!”, thotë Durimi i dëshpëruar.
Gropa e re për depozitimin e mbetjeve që tashmë është ndërtuar, ka kapacitet vetëm për një vit. Një shtyrje e përkohshme e problemit, jo zgjidhja e tij.
“Do të buxhetojnë sërish për asgjesimin e tyre. Sepse zinxhiri i menaxhimit të mbetjeve fillon tek shtepia jote dhe e imja, dhe ky zinxhir nuk është marrë kurrë seriozisht në Shqipëri.”, Olsi Nika, ekspert mjedisi Eco Albania.
Ndotja është larg shtëpive të pushtetarëvë që premtonin zhdukjen e plehrave, por vijon të jetë e njëjtë për banorët e fshatit.
AJRI
NË SPIRALEN E NGROHJES EKSTREME
Shqipëria, nga klimë mesdhetare drejt asaj subtropikale
Prej vitit 1994 Shqipëria është angazhuar në luftën kundër ndryshimeve klimatike. Kufizimi i rritjes së temperaturave është një prej objektivave kryesore që këto tre dekada i ngjan një lufte me mullinjtë e erës.
Më 20 janar, temperatura e ajrit në Tiranë kapi 20°C – plot 8.4 gradë më shumë se mesatarja historike.
“Temperatura mesatare maksimale e ajrit në janar po t’i referohemi mesatareve shumëvjeçare 1961-1990 është në vlerat 11.6 gradë”, Dr. (K). Ing. Anira GJONI, eksperte mjedisi në Departamentin e Meteorologjisë – Instituti i Gjeoshkencave.
Viti 2024 rezultoi “viti i ferrit”. Por parashikimet, tregojnë se edhe ky vit do të jetë një nga vitet më të nxehta të regjistruara ndonjëherë.
“Në dy dekadat e fundit, vitet rezultojnë përgjithësisht më të nxehtë se normalja”, -Tanja Porja, meteorologe.
ISHULLI URBAN I TIRANËS
Në mungesë të hapësirave të gjelbra, parqe, shëtitore apo lulishte, Tirana po përjeton një fenomen të njohur në studimet klimatike si “ishulli i nxehtësisë urbane”. Kryeqyteti regjistron temperatura deri në 5 °C më shumë brenda zonave të ndërtuara, krahasuar me zonat përreth.
“Shtimi i urbanizimit, mungesa e hapësirave të gjelbërta janë faktorët kryesorë që ndikojnë në formimin e ishujve të nxehtë urban”, shpjegon Anira Gjoni, nga Instituti i Gjeoshkenave në Tiranë.
Një tjetër faktor që ndikon në rritjen e temperatures është bllokimi i rrymave ajrore që vinin nga Dajti drejt bregdetit, si pasojë e ndërtimeve të larta dhe të dendura.
“Nga ndërtime me 5 kate po shohim kulla apo ndërtesa shumë herë më të larta”, Olsi Nika.
Çdo ndërtim i ri, sforcon edhe më tej këtë ishull nxehtësie, duke zhdukur hijet dhe duke përkeqësuar mikro-klimën urbane.
“Kjo nuk është e njëjtë për gjithë vendet e tjera të territorit, që kanë pak a shumë atë zhvillim urban që kanë pas edhe më para”, – Petrit Zorba profesor nga IGJEO.
Nga rritja e ndjeshme e temperaturave për shkak të ndryshimit të klimës dhe pa masat e duhura, Tirana kërcënohet të bëhet një “oaz” betoni ku cilësia e ajrit do të përkeqësohet më tej duke vënë në rrezik shëndetin e popullatës.
KUR AJRI BËHET ARMIK I SHËNDETIT
Prej 21 vitesh, Lumturi Hysenllari vuan nga astma bronkiale por pesë vitet e fundit jetesa në Tiranë e ka përkeqësuar ndjeshëm shëndetin e saj.
“Në Tiranë të zihet fryma në çdo stinë. Krahas pompës dhe ilaçeve, tani që hyn pranvera unë kam të domosdoshme të bëj gjilpëra që nuk janë me rimbursim. I blej dhe i bëj vetë”, rrëfen ajo.
Historia e Lumes është vetëm një nga mijëra shembuj që na tregojnë se ndryshimet klimatike po ndikojnë drejtpërdrejt në shëndetin tonë. Valët e të nxehtit janë bërë më të shpeshta dhe më të gjata, duke shkaktuar probleme serioze për shëndetin e popullsisë.
Deri në 400 vdekje shtesë çdo vit parashikohen nga nxehtësia ekstreme në Shqipëri.
“Nëse Shqipëria do të kishte disa valë të nxehti çdo vit, siç pritet në të ardhmen e afërt, me gjasë ne mund të kemi deri në 400 vdekje shtesë vetëm nga vala e të nxehtit”, – Alban Ylli, doktor nga Instituti i Shëndetit Publik.
Ndryshimet klimatike nuk janë më vetëm çështje mjedisi, ato janë kërcënim i drejtpërdrejtë për jetën.
“NJË DRITË NË TERRIN E KLIMËS”
Lufta pa zhurmë për gështenjën
Në cepin verior të Shqipërisë, atje ku mali dhe pylli bashkëjetojnë me varfërinë dhe krenarinë, një grup vajzash po zhvillojnë një betejë të heshtur, por të vendosur, për të shpëtuar atë që ka qenë pasuria e brezave: gështenjën e Tropojës. Grumbulli pyjor i gështenjës së Tropojës po rrezikon nga sulmi i një ushtrie milionëshe insektesh, të ashtuquajtura aziatike. Situata është serioze.
Pothuajse gjysma e gështenjave të rrethit janë prekur nga insekti, i cili menjëherë sapo fillon vegjetacioni sulmon biskun dhe ha gjethen, duke frenuar fotosintezën.
Këtë vit prodhimi nuk i kaloi treqind tonë, ndërkohë që Tropoja nuk bie nën një mijë e pesëqind tonë”, Valter Milushi, tregtar lokal.
Mirjeta Imeraj, një mësuese biologjie 33 vjeçare, së bashku edhe me disa gra të tjera, po organizojnë një tjetër ushtri insektesh, edhe më shumë milionëshe, por këtë radhë një ushtri të dobishme, e cila do të hajë insektin e dëmshëm aziatik.
“Jemi në mes të procesit,” thotë Mirjeta. “Ky është viti i dytë dhe kemi katërfishuar numrin e insekteve të lëshuara. Për ne, lëshimi në terren është një moment lumturie.”
Brenda një laboratori të thjeshtë, me vetëm dy frigoriferë dhe pa asnjë kompjuter, ato rrisin me durim mijëra larva. Kur këto shndërrohen në insekte të rritura, çiftohen dhe lëshohen në pyll për të ndjekur instinktin: të shkatërrojnë larvat e insektit që dëmton pemën.
Gratë ndajnë punën me përpikmëri: njëra numëron femrat, tjetra meshkujt, të tretat kujdesen për çiftimin. Pas dymbëdhjetë orësh, insektet fluturojnë drejt galave të infektuara në trungjet e gështenjave.
“Janë me qindra familje që ushqehen nga gështenja,” thotë Mirjeta. “Falë saj, unë, vëllezërit dhe motra ime mbaruam shkollat; siguruam konviktin, jetesën… Tani është radha jonë ta mbrojmë.”
Kjo nuk është thjesht një histori mjedisi. Është dëshmi e një rezistencë që nuk bën zhurmë, por mbjell shpresë.
“Nuk kena rrugë tjetër,” – buzëqesh Mirjeta. “Natyra po na mban peng. Po ne s’po dorëzohemi.”
Pas dritës së kuqe
Nga Faktoje
Fotografitë: Atdhe Mulla
I nxehti përvëlues, përmbytjet e fuqishme, zjarret e tmerrshme apo thatësirat e tejzgjatura janë episode katastrofike të paralajmëruara. Ekuilibri natyror është prishur dhe e gjithë bota e gjallë vuan. Qindra, mijra persona kanë humbur jetën. Çdo vit në planetin tokë regjistrohen katastrofa natyrore të lajmëruara ose jo, dhe Shqipëria është pjesë e saj. Rritja e temperaturave sjell sëmundje dhe varfëri, ndaj marrja e masave është emergjente. Ne kemi udhëtuar në vende të ndryshmë të Shqipërisë për të treguar përmasat reale të ndryshimit të klimës por edhe papërgjegjshmërisë njerëzore. Sjellim dëshmi dhe fakte që tregojne qartë se natyra nuk fal. Ajo duron në heshtje dhe kthehet me forcë po në heshtje. Shumë vitë me pare alkimistët, pohonin Uji, toka, ajri, zjarri dhe eteri janë pesë elementet themelore të jetës, që mjekësia antike, filozofia dhe shkenca i kanë konsideruar të domosdoshëm për ruajtjen e ekuilibrit jetësor.
UJI
Midis tharjes dhe vërshimit
Prespa e madhe, liqeni që po avullon
Njëherë e një kohë, valët e qeta të liqenit të Prespës së madhe përkëdhelnin bregun e Kallamasit. Sot, aty gjen rrjeta të thata, varka të përmbysura në baltë dhe një vijë uji që zhduket përditë.
“Merreni me mend se sa do të bjerë kur të fillojë vapa, sepse asnjë centimetër ujë i ri nuk ka ardhur.” — Koço Trajçe, ish-peshkatar nga Kallamasi.
Uji po avullon. Niveli i liqenit të Prespës ka arritur pikën më të ulët të regjistruar në shekujt e fundit, duke shënuar një rënie alarmante prej mbi 11 metrash. Prespa ka humbur mbi 50% të vëllimit të saj.
“Liqeni ka humbur rreth 7 për qind të sipërfaqes dhe gjysmën e vëllimit të tij midis 1984 dhe 2020. Kjo rënie e dukshme është e lidhur ngushtë me ndryshimet klimatike”, Emanuela Kiri, hidro-gjeologe pranë Institutit të GjeoShkencave.
Ky vit do të jetë edhe më kritik për liqenin. Vetëm në tre muajt e parë të vitit, niveli i ujit ka rënë me 10-15 cm.
“Ktheni sytë nga liqeni.”— Spase Tërpo, hidrobiolog monitorues në Prespë.
Në buzë të një prej liqeneve më të vjetër të Europës, një komunitet i plakur sheh sesi e kaluara ujore bëhet baltë nën këmbë.
“Kur të nisë vapa e thatësira pale çdo të na shohin sytë…” — Koço Trajçe, ish-peshkatar nga Kallamasi.
PËRMBYTJET
Uji që nuk kontrollohet, shkatërron
Në të njëjtin vend ku mungesa e ujit sjell krizë, vërshimi i tij në kohë të tjera shkatërron banesa, toka bujqësore dhe ekonominë. Përmbytjet në ultësirën perëndimore kanë lënë pas shkatërrim dhe humbje të konsiderueshme.
“Sa herë vjen lumi, toka ime
është e para që përmbytet.”
— Bardhi, banor i Darragjatit
Lumi Drin, dikur burim jete, sot sjell frikë. Hapja e digave, reshjet intensive dhe ndërtimet pa kriter kanë kthyer hektarë të tërë në moçale.
“Prerjet e pyjeve janë shkaktari kryesor i përmbytjeve. Uji vërshon pa pengesë drejt fushës.” — Lavdosh Ferruni, ekspert mjedisi.
Ndërsa ekspertët paralajmërojnë për një rrezik në rritje, banorët mbeten të pambrojtur dhe shpesh pa dëmshpërblim.
“Çdo tokë e përmbytur nuk është më si më parë.”— Lavdosh Ferruni.
Në një cep të Shqipërisë, një liqen po zhduket. Në një tjetër cep, lumi përmbyt tokat. Në të dy rastet, njeriu dhe klima po shkrijnë kufijtë e natyrës. Ndërhyrjet janë të pakta, reagimi i ngadaltë dhe pasojat gjithnjë e më të thella.
TOKA
NË PRAG TË HUMNERËS
Toka që gllabërohet, pyjet që zhduken
Shqipëria nuk është më 28 mijë kilometra katrorë. Tokën e ka marrë deti, ndërsa qindra mijëra hektarë me tokë bujqësore, kullota, livadhe dhe brigje lumenjsh, u zhdukën si pasojë e erozionit.
“Erozioni i tokës ka prekur rreth 350 000 ha tokë bujqësore (mbi 50 % të saj), me një humbje totale prej 60 milionë tonë material të ngurtë.”— Prof. Dr. Fran Gjoka, Universiteti Bujqësor
Një copëz e Shqipërisë si fushat pjellore, kullotat dhe bregu i Drinit po zhvishet çdo vit nga një “djegie” pa flakë: erozioni. Deti Jon ka “gëlltitur” qindra hektarë brigje, ndërsa lumenjtë, të rrëmbyer nga përfitimi i inerteve dhe hidrocentraleve pa pakontroll, lënë pas vetes një tokë të praruar.
“Ka rrëshqitje të mëdha të tokës në Bastarin e Mesëm. Rrezikohen edhe shtëpitë që kanë mbetur.”— Kalem Koçi, banor i zonës.
Më shumë se natyra, fenomeni njeri e ka vendosur Shqipërinë në hartën e kuqe të rrezikut, rreth 11 herë më të lartë se mesatarja e vendeve të BE-së.
“Në 25 vitet e fundit, fenomene si shfrytëzimi pa kriter i lumenjve nga hidrocentralet, prerja e pyjeve dhe mosinvestimi në argjinatura kanë shpënë në një rrezik të lartë për rrëshqitje dhe humbje të tokave bujqësore,”— Prof. Dr. Fran Gjoka.
Qindra metra tokë janë zhytur nën valët e Jonit dhe Adriatikut. Vit pas viti deti ka prishur vijën natyrale duke rrëmbyer qindra hektarë tokë në zona të ndryshme.
“Deti po rrëmben gjysmën tonë të vijës bregdetare, sepse nuk kemi investuar dot në mbrojtje bregdetare.”— Ilir Brasha ekspert për ekonominë dhe mjedisin.
Duhen 100 deri 400 vjet që të formohet rreth 1 cm tokë që mund të mbështesë jetën e bimëve dhe në tërësi jetën në tokë.
SHPYLLËZIMI
Kafshimi i “mushkërive të planetit”
Nëntë vite pas vendosjes së moratoriumit për pyjet në Shqipëri, i cili synonte përmirësimin dhe rehabilitimin e gjendjes pyjore, situata mbetet shqetësuese.
“Pyjet janë ‘mushkëritë e planetit’. Shkatërrimi i tyre çon në rritjen e temperaturave globale dhe përkeqësimin e ndryshimeve klimatike.” — Gavrosh Zela, Ekspert mjedisi
Prerjet e paligjshme dhe dëmtimet nga zjarret vazhdojnë të ndikojnë negativisht, duke minuar përpjekjet për ruajtjen e pyjeve. Në letër, sipërfaqja pyjore u shtua lehtë midis 2010–2022, por volumi i drurëve ra me mbi 30 %.
“Kemi më shumë pyje të rinj nga shpyllëzimi natyral i fshatrave të braktisura, por dendësia e tyre është shumë e ulët.”— Prof. Dr. Elvin Toromani, Fakulteti i Pyjeve
Pikërisht aty ku dikur mbilleshin pisha të larta me mijëra metra kub drurë, sot maja e malit duket e zhveshur e shtrirë nga shkurret.
Zjarret po shkaktojnë dëme të mëdha, duke përshpejtuar shkatërrimin e ekosistemit pyjor.
Mbi 185 mijë hektarë pyje dhe kullota janë shkrumbuar në Shqipëri gjatë dekadës së fundit. Vendi është përfshirë nga 943 vatra zjarresh, fenomen që po përkeqësohet nga rritja e ndjeshme e temperaturave.
“Ndryshimet klimatike tani janë të prekshme për një brez, më parë ishin disa breza që të shihje diçka ndryshe në efektet e klimës”, Lulëzim Shuka, profesor i shkencave të natyrës në Universitetin e Tiranës.
Për këtë arsye, e ardhmja nuk sjell zgjidhje, por përsëritje me flakë edhe më të mëdha.
“Situata këtë vit do jetë njëjtë, në mos më keq!”, – Abdulla Diku, Inxhinier pyjesh.
Zjarret e qëllimshme, ruhuni nga piromanët e heshtur
Qindra vatra zjarresh krijohen qëllimisht. Prej dhjetë viteve, mbi 250 procedime penale për zjarrvënie nuk sollën asnjë dënim të vërtetë.
“Askush nuk do kapet e dënohet, sepse askush nuk dënon veten për një krim të bërë me gjakftohtësi. Ai që ka paranë, blen gjithçka, edhe dënuesin”, – Abdulla Diku, Inxhinier pyjesh.
Delvina Shkrumb e hi
Zjarri na dogji edhe shpresën!
Rrëfimet tronditëse të banorëve që duket sikur kanë marrë ngjyrën e hirtë të një qyteze të
djegur dëshmuan pafuqinë e strukturave shtetërore për të minimizuar dëmet katastrofike të
zjarrit që përpiu cdo gjë në pak orë.
“Me thënë të drejtën angazhim pati për të shpëtuar shtëpi e njërëz, por duhet të ishte ndërhyrë më parë nga ajri”-këmbëngul një tjetër qytetar.
“Sheshi para Bashkisë u mbush me shumë njerëz, ishte i vetmi vend që nuk rrezikohej
përkohësisht nga zjarri. Kaos i madh e frikë, njerëzit pyesnin për të afërmit nëse i kishin parë
dikush. Me keq nuk kish ku shkonte”-thotë Gëzim Lame, banor i Delvinës dhe pronar i një lokali
aty pranë Bashkisë.
“Me thënë të drejtën angazhim pati për të shpëtuar shtëpi e njërëz, por
duhet të ishte ndërhyrë më parë nga ajri”-këmbëngul një tjetër qytetar.
Në Delvinë asgjë nuk është si më parë! Qindra banorë të traumatizuar, fëmijë e gra të larguar
në panik e sipër nga vatra e tmerrit, gjashtë banesa të djegura, mijëra ullinj të shkrumbuar,
vreshta të kthyera në thengjinj dhe bimësi e zhdukur.
Kur nxehtësia shuan prodhimin
“Bujqësia është si një shtëpi pa çati: klima ia djeg kulmin, politika i nxjerr derën.” – Altin Ibrahimi, fermer nga Pojani, Korçë.
E hëna, për shumicën e familjeve shqiptare, është “dita e fasules”. Një zakon i trashëguar brez pas brezi, më i qëndrueshëm se çdo politikë bujqësore në vend. Por këtë vit, pjatat po mbushen me fasule nga Egjipti. Korça, dikur krenaria e fasules shqiptare, sot po i dorëzohet klimës, mungesës së politikave dhe emigrimit.
“Në 4 hektarë mora vetëm 600 kg fasule. Dikur, këtë sasi e merrja nga 2 hektarë” – Altin Ibrahimi, fermer nga fshati Pojan, Korçë.
Fasulja nuk i mbijetoi të nxehtit dhe në vend që t’i mbledhim në Korçë, fasulet tani i shkarkojmë në port. 90% e fasules së shitur në tregun shqiptar ka ardhur nga Egjipti.
“Po rrisim konsumin, por jo prodhimin. Po importojmë gjithnjë e më shumë — nga Afrika në Ballkan,” – Ilir Pilku, ekspert për politikat bujqësore.
Shqipëria përballet gjithashtu me goditje të papritura nga moti ekstrem, si breshëri dhe përmbytje, që shkatërrojnë prodhimin bujqësor.
“Breshëri më dëmtoi 400 rrenjë nektarine. Vitin e kaluar mora 200 kuintal. Sivjet zero. Nuk kam parë kurrë një stuhi të tillë ,” - Rito Hamataj, agronom nga fshati Kafaraj, Fier.
Ndërsa fermerët numërojnë humbjet, Ministria e Bujqësisë nuk ka asnjë shifër konkrete për dëmet.
“Ka ardhur koha që të vlerësojmë siç duhet procesin e ndryshimeve klimatike sepse mund të na rritet numri i fermerëve që shkojnë në faliment”, – Agim Rrapaj, Këshilli i Agrobiznesit Shqiptar.
NË ÇDO CEP TË SAJ, TOKA SHQIPTARE KA NJË HISTORI PËR T’U TREGUAR
TERMOCENTRALI QË RREZIKON ZEMRËN E BUJQËSISË
Në zemër të një prej zonave më bujqësore të Shqipërisë, po ngrihet një termocentral me gaz. Me 200 hektarë sera përreth, Roskoveci rrezikon të bëhet sinonim i ndotjes, jo i prodhimit.
Qeveria e quan TEC-in “kapërcim drejt së ardhmes”, por për fermerët e zonës është një kthim pas drejt zhdukjes.
“E kemi ngritur këtë jetë me mund e djersë,”- Tofik Metushi banor i zonës.
Tofiku nuk flet si aktivist. Ai flet si një burrë që ka mbjellë me duart e tij çdo metër tokë që zotëron, dhe që sot pyet me zë të mekur: “Kush do na i blejë më prodhimet nesër, kur emri i fshatit të lidhet me gaz e ndotje?”
“Nëse termocentrali ngrihet, gjithçka merr fund. Është katastrofë për ne”- Tofik Metushi banor i zonës
Në vend të energjisë së pastër, kemi një “goditje klimatike” të mbështetur nga shteti.
“Kanë manipuluar të dhënat. 75 herë më pak ndotje se realiteti, për të thënë që jemi brenda një standardi,” – Gjergj Simaku, ekspert energjetik.
Komisioni Evropian është shprehur i shqetësuar për TEC-in. Brukseli i kujton Shqipërisë se si vend kandidat duhet të kërkojë vlerësime shkencore të ndikimit në mjedis dhe të garantojë pjesëmarrjen e publikut.
Me fjalë të tjera: jo të ndërtojë TEC në fshehtësi, në një nga zonat më bujqësore të vendit.
“Investimi alternativ me fotovoltaikë do të kishte kosto më të ulët, ndikim më të vogël mjedisor dhe do të mbështeste përmbushjen e Direktivës së BE për Energjinë e Pastër dhe Klimën,” - Eduard Gjokutaj, ekspert energjie.
SHARRË, KUR PLEHRAT JANË NË DERË TË SHTËPISË
Në periferi të Tiranës, një komunitet jeton mes plehrave. Landfilli i mbetjeve në Sharrë është zgjeruar deri te dritaret e banorëve, ndërsa inceneratori i premtuar ka mbetur një fantazmë në letra.
“Çdo ditë depozitohen rreth 1000 ton mbetje nga pesë bashki. Jemi drejt ezaurimit të aftësisë pritëse.”- Indrit Karaj, administratori shtetëror i “Integrated Energy”.
Banorët nuk dinë më çfarë të thithin: ajrin apo mashtrimet.
“Gropa më ka ardhur në derë, nuk kam vajtur unë te gropa.” – Durim Zeneli, banor në Sharrë.
Durimi u kthye nga emigracioni në vitet 2007–2008. Me paratë e fituara në Greqi ndërtoi shtëpinë në një zonë që atëherë ishte larg nga mbetjet. “Shihja malin e Prushit nga këtu”, tregon ai. Sot, ndodhet vetëm pak metra nga “qeliza e re” që do të depozitojë tonelata mbetjesh në Sharrë.
“Mbajmë dritaret mbyllur. Nuk duam asgjë tjetër, vetëm të largohemi. Por kush do vijë të jetojë tek plehrat?!”, thotë Durimi i dëshpëruar.
Gropa e re për depozitimin e mbetjeve që tashmë është ndërtuar, ka kapacitet vetëm për një vit. Një shtyrje e përkohshme e problemit, jo zgjidhja e tij.
“Do të buxhetojnë sërish për asgjesimin e tyre. Sepse zinxhiri i menaxhimit të mbetjeve fillon tek shtepia jote dhe e imja, dhe ky zinxhir nuk është marrë kurrë seriozisht në Shqipëri.”, Olsi Nika, ekspert mjedisi Eco Albania.
Ndotja është larg shtëpive të pushtetarëvë që premtonin zhdukjen e plehrave, por vijon të jetë e njëjtë për banorët e fshatit.
AJRI
NË SPIRALEN E NGROHJES EKSTREME
Shqipëria, nga klimë mesdhetare drejt asaj subtropikale
Prej vitit 1994 Shqipëria është angazhuar në luftën kundër ndryshimeve klimatike. Kufizimi i rritjes së temperaturave është një prej objektivave kryesore që këto tre dekada i ngjan një lufte me mullinjtë e erës.
Më 20 janar, temperatura e ajrit në Tiranë kapi 20°C – plot 8.4 gradë më shumë se mesatarja historike.
“Temperatura mesatare maksimale e ajrit në janar po t’i referohemi mesatareve shumëvjeçare 1961-1990 është në vlerat 11.6 gradë”, Dr. (K). Ing. Anira GJONI, eksperte mjedisi në Departamentin e Meteorologjisë – Instituti i Gjeoshkencave.
Viti 2024 rezultoi “viti i ferrit”. Por parashikimet, tregojnë se edhe ky vit do të jetë një nga vitet më të nxehta të regjistruara ndonjëherë.
“Në dy dekadat e fundit, vitet rezultojnë përgjithësisht më të nxehtë se normalja”, -Tanja Porja, meteorologe.
ISHULLI URBAN I TIRANËS
Në mungesë të hapësirave të gjelbra, parqe, shëtitore apo lulishte, Tirana po përjeton një fenomen të njohur në studimet klimatike si “ishulli i nxehtësisë urbane”. Kryeqyteti regjistron temperatura deri në 5 °C më shumë brenda zonave të ndërtuara, krahasuar me zonat përreth.
“Shtimi i urbanizimit, mungesa e hapësirave të gjelbërta janë faktorët kryesorë që ndikojnë në formimin e ishujve të nxehtë urban”, shpjegon Anira Gjoni, nga Instituti i Gjeoshkenave në Tiranë.
Një tjetër faktor që ndikon në rritjen e temperatures është bllokimi i rrymave ajrore që vinin nga Dajti drejt bregdetit, si pasojë e ndërtimeve të larta dhe të dendura.
“Nga ndërtime me 5 kate po shohim kulla apo ndërtesa shumë herë më të larta”, Olsi Nika.
Çdo ndërtim i ri, sforcon edhe më tej këtë ishull nxehtësie, duke zhdukur hijet dhe duke përkeqësuar mikro-klimën urbane.
“Kjo nuk është e njëjtë për gjithë vendet e tjera të territorit, që kanë pak a shumë atë zhvillim urban që kanë pas edhe më para”, – Petrit Zorba profesor nga IGJEO.
Nga rritja e ndjeshme e temperaturave për shkak të ndryshimit të klimës dhe pa masat e duhura, Tirana kërcënohet të bëhet një “oaz” betoni ku cilësia e ajrit do të përkeqësohet më tej duke vënë në rrezik shëndetin e popullatës.
KUR AJRI BËHET ARMIK I SHËNDETIT
Prej 21 vitesh, Lumturi Hysenllari vuan nga astma bronkiale por pesë vitet e fundit jetesa në Tiranë e ka përkeqësuar ndjeshëm shëndetin e saj.
“Në Tiranë të zihet fryma në çdo stinë. Krahas pompës dhe ilaçeve, tani që hyn pranvera unë kam të domosdoshme të bëj gjilpëra që nuk janë me rimbursim. I blej dhe i bëj vetë”, rrëfen ajo.
Historia e Lumes është vetëm një nga mijëra shembuj që na tregojnë se ndryshimet klimatike po ndikojnë drejtpërdrejt në shëndetin tonë. Valët e të nxehtit janë bërë më të shpeshta dhe më të gjata, duke shkaktuar probleme serioze për shëndetin e popullsisë.
Deri në 400 vdekje shtesë çdo vit parashikohen nga nxehtësia ekstreme në Shqipëri.
“Nëse Shqipëria do të kishte disa valë të nxehti çdo vit, siç pritet në të ardhmen e afërt, me gjasë ne mund të kemi deri në 400 vdekje shtesë vetëm nga vala e të nxehtit”, – Alban Ylli, doktor nga Instituti i Shëndetit Publik.
Ndryshimet klimatike nuk janë më vetëm çështje mjedisi, ato janë kërcënim i drejtpërdrejtë për jetën.
“NJË DRITË NË TERRIN E KLIMËS”
Lufta pa zhurmë për gështenjën
Në cepin verior të Shqipërisë, atje ku mali dhe pylli bashkëjetojnë me varfërinë dhe krenarinë, një grup vajzash po zhvillojnë një betejë të heshtur, por të vendosur, për të shpëtuar atë që ka qenë pasuria e brezave: gështenjën e Tropojës. Grumbulli pyjor i gështenjës së Tropojës po rrezikon nga sulmi i një ushtrie milionëshe insektesh, të ashtuquajtura aziatike. Situata është serioze.
Pothuajse gjysma e gështenjave të rrethit janë prekur nga insekti, i cili menjëherë sapo fillon vegjetacioni sulmon biskun dhe ha gjethen, duke frenuar fotosintezën.
Këtë vit prodhimi nuk i kaloi treqind tonë, ndërkohë që Tropoja nuk bie nën një mijë e pesëqind tonë”, Valter Milushi, tregtar lokal.
Mirjeta Imeraj, një mësuese biologjie 33 vjeçare, së bashku edhe me disa gra të tjera, po organizojnë një tjetër ushtri insektesh, edhe më shumë milionëshe, por këtë radhë një ushtri të dobishme, e cila do të hajë insektin e dëmshëm aziatik.
“Jemi në mes të procesit,” thotë Mirjeta. “Ky është viti i dytë dhe kemi katërfishuar numrin e insekteve të lëshuara. Për ne, lëshimi në terren është një moment lumturie.”
Brenda një laboratori të thjeshtë, me vetëm dy frigoriferë dhe pa asnjë kompjuter, ato rrisin me durim mijëra larva. Kur këto shndërrohen në insekte të rritura, çiftohen dhe lëshohen në pyll për të ndjekur instinktin: të shkatërrojnë larvat e insektit që dëmton pemën.
Gratë ndajnë punën me përpikmëri: njëra numëron femrat, tjetra meshkujt, të tretat kujdesen për çiftimin. Pas dymbëdhjetë orësh, insektet fluturojnë drejt galave të infektuara në trungjet e gështenjave.
“Janë me qindra familje që ushqehen nga gështenja,” thotë Mirjeta. “Falë saj, unë, vëllezërit dhe motra ime mbaruam shkollat; siguruam konviktin, jetesën… Tani është radha jonë ta mbrojmë.”
Kjo nuk është thjesht një histori mjedisi. Është dëshmi e një rezistencë që nuk bën zhurmë, por mbjell shpresë.
“Nuk kena rrugë tjetër,” – buzëqesh Mirjeta. “Natyra po na mban peng. Po ne s’po dorëzohemi.”
“Faktoje” është një organizatë jo politike, transparente dhe e pavarur. Përzgjedhja për “fact-check” e deklaratave dhe premtimeve të politikanëve, zyrtarëve publikë dhe subjekteve që përfitojnë nga fondet publike, bëhet në bazë të ndikimit që ato kanë në jetën e qytetarëve.
NA KONTAKTONI
