Sistemi i rregullave që lejojnë partitë politike të zhvillojnë fushatë elektorale në kushte të barabarta është tronditur nga përfshirja gjithmonë e më shumë e rrjeteve sociale. Mungesa e rregullave që do të lejonte zhvillimin e garës së barabartë në fushata në rrjete sociale, ka sjellë përdorimin e taktikave të ndryshme nga partitë politike dhe kandidatët, me qëllim ndikimin në perceptimin e qytetarëve dhe, përfundimisht, ndikimin në mënyrën sesi ata votojnë. Zgjedhjet vendore të 14 majit 2023 në Shqipëri treguan se në diskutimin parlamentar të rradhës për reformën zgjedhore pjesë të rëndësishme duhet të jenë edhe parashikimet për zbatimin e fushatës elektorale në rrjet.
Jona Plumbi
Përdorimi i rrjeteve sociale në fushatë elektorale po rritet në çdo proces zgjedhor. Shkak janë lehtësirat që fusha digjitale ofron. Nga njëra anë, partitë politike arrijnë të komunikojnë me më shumë qytetarë në pak kohë dhe me pak kosto. Nga ana tjetër, votuesit kanë më shumë mundësi të gjejnë informacione për një kandidat apo tjetrin nga telefoni apo kompiuteri i tyre.
Risitë që ka sjellë teknologjia digjitale nuk janë ndjekur nga përditësime rregullash dhe ligjesh që përcaktojnë se si kjo teknologji do duhet të përdoret në mënyrë demokratike, veçanërisht në procese zgjedhore. Organizma ndërkombëtarë si Komisioni i Venecias dhe OSBE-ODIHR janë përpjekur të përcaktojnë disa parime dhe udhëzime të përgjithshme. Përtej këtyre standardeve, vendet si Shqipëria zhvillojnë fushata elektorale në një situatë anarkie digjitale.
Ndërsa vendi, institucionet dhe aq më tepër votuesit nuk janë aspak të përgatitur për t’u përballur me fushatën elektorale në rrjet, pasi i mungojnë mekanizmat e kontrollit dhe kategorizimit të informacionit, vetë partitë politike tashmë kanë strategji dhe praktika të konsoliduara të ndikimit në perceptimin dhe përfundimisht votën e qytetarëve.
Fushatë elektorale në epokën digjitale
Nisur nga roli protagonist që rrjetet sociale kanë marrë në fushata elektorale, Komisioni i Venecias në dhjetor 2020 miratoi disa parime bazë për përdorimin e teknologjisë digjitale në proceset elektorale demokratike. Ndër të tjera, Komisioni i Venecias thekson kërcënimin që i vjen shoqërisë nga format e reja të kriminalitetit që lejon sfera e re digjitale, si përpunimi i të dhënave personale apo ‘formësimi i ndërveprimit social duke ushqyer ose fshehur në mënyrë selektive (dhe nganjëherë strategjike) informacione specifike për përdoruesit e tij, duke nxitur kështu një kuptim të pjesshëm të realitetit dhe duke penguar lirinë e shprehjes[1].”
Përfshirja e aktorëve të tjerë në fushatë elektorale, siç janë organizata të shoqërisë civile, individë apo edhe media online, sot është kthyer në faktor të rëndësishëm të rezultatit përfundimtar të zgjedhjeve, për shkak të mundësisë për të blerë reklama në rrjet. Komisioni i Venecias përcakton se ‘këta aktorë, lejohen nga rrjetet sociale të veprojnë në dukje pa lidhje me fushatën zyrtare të një subjekti politik dhe madje të punojnë nga jashtë “barrierave” kombëtare’.
Ndaj sipas Venecias, transparenca dhe llogaridhënia për vendosjen, shpenzimet dhe përgjegjësinë për reklamat në rrjet kanë rëndësi në mënyrë që qytetarët të informohen për kontekstin ku po bëhen këto zgjedhje elektorale. Lutfi Dervishi, pedagog i gazetarisë investigative në Universitetin e Tiranës, të ardhmen e zgjedhjeve e sheh të lidhur me rrjetet sociale. “Kemi një zhvendosje të energjive, financave dhe vëmendjes nga mjetet tradicionale tek ato moderne. Kjo është e ardhmja dhe teknologjia gjithmonë i paraprin legjislacionit”. – shprehet ai, duke theksuar se kushdo politikan do preferonte të kishte të dhëna analitike për sa persona e shohin, si dhe sa e pëlqejnë atë.
Si sponsorizohet fushatat elektorale në rrjete sociale
Mes aktorëve të rinj në reklamimet elektorale ka edhe profile anonime apo media online pronësia e të cilave është e panjohur. Ky anonimat i lejon partive të zhvillojnë fushata jozyrtare duke përfituar nga mungesa e rregullave. Ata mund të financojnë jo-zyrtarisht media online për të arritur një ndikim më të madh në fushatë.
Forma më e përhapur dhe zyrtare e sponsorizimit janë reklamat e paguara nga partitë politike apo nga vetë kandidatët. Një mënyrë tjetër është sponsorizimi proxy – pra përmes një pale tjetër. Këta të fundit janë aktorët që nuk lidhen drejtpërdrejt me fushatën zgjedhore, por që sponsorizojnë lajme apo propagandë politike gjatë fushatës, pa deklaruar burimin e financimit të kësaj blerjeje apo dhurimin ndaj partisë që mbështesin.
Sponsorizimi nga partitë politike
Për të kuptuar si dhe sa sponsorizojnë partitë politike në rrjete sociale gjatë fushatës zgjedhore të zgjedhjeve vendore Maj 2023, Faktoje bëri një vëzhgim përmes librarisë së reklamave të Facebook dhe Instagram. Përmes Meta Ad Library çdokush mund të kontrollojë sa reklama ka sponsorizuar një faqe, si dhe sa para ka shpenzuar për to në dy platformat e Meta-s.
Nga ky regjistër mund të përllogariten përafërsisht shpenzimet totale të kryera për reklama. Për shembull, Partia Socialiste ka sponsorizuar 80,000$ reklama në dy vitet e fundit (Mars 2021 – Qershor 2023), pra mesatarisht 40,000$ në vit.
Njëkohësisht, Partia Demokratike në të njëjtën periudhë kohore ka shpenzuar rreth 6,000$. Koalicioni për Reforma, Integrim dhe Institucione të Konsoliduara (KRIIK), monitoroi shpenzimet që subjektet politike bënë në Facebook dhe Instagram nga shpallja e datës së zgjedhjeve (24 tetor) deri në ditën e zgjedhjeve (14 maj). Shuma e shpenzuar për dy subjektet kryesore politike në reklama raportohet thuajse e njëjtë. Thuajse 48 mijë$ u shpenzuan për “Bashkë Fitojmë” dhe rreth 44 mijë$ për Partinë Socialiste.
Sponsorizimi nga kandidatët
Shifrat e shpenzimeve nga partitë politike nuk tregojnë pasqyrën përfundimtare të parave të shpenzuara nga njëra parti apo tjetra. Një pjesë e mirë e reklamave në rrjete sociale bëhen nga profilet e vetë kandidatëve në zgjedhje.
Hulumtimi në librarinë e reklamave të Meta-s tregon se shpenzimet e dy kandidatëve kryesorë për bashkinë më të madhe në vend, Tiranës, janë thuajse të njëjta edhe pse janë shtrirë në periudha kohore të ndryshme.
Sipas këtyre të dhënave, kandidati i PS-së Erion Veliaj ka shpenzuar rreth $19 mijë gjatë muajit të fushatës. Në anën tjetër, kandidati i opozitës, Belind Këlliçi gjatë të njëjtës periudhë shpenzoi rreth $8 mijë. Ndryshimi është se Këlliçi nisi reklamimin për garën për Bashkinë Tiranë shumë kohë përpara nisjes së fushatës zyrtare në 14 Prill. Nëse shpenzimet e Këlliçit për reklama elektorale llogariten prej nëntorit 2022, atëherë vlera e tyre shkon në mbi $15 mijë.
Pedagogu i gazetarisë investigative në Universitetin e Tiranës, Lutfi Dervishi thekson se këto para të shpenzuara në sponsorizime në rrjete sociale do duhet të deklarohen nga partitë politike dhe kandidatët. “Normalisht çdo shpenzim për zgjedhjet deklarohet dhe auditi duhet të kontrollojë sesi janë shpenzuar këto para në fushatë zgjedhore” – theksoi Dervishi për Faktoje.
Sponsorizimi nga palët e treta
Tjetër mënyrë që partitë politike përdorin për reklama në rrjete sociale është përmes aktorëve të tjerë. Këta të fundit janë të gjithë aktorët që përfshihen në fushatë elektorale duke mbështetur një parti apo kandidat, pa qënë palë në procesin zgjedhor. Shembuj të palëve të treta që bëjnë fushatë në rrjete sociale në Shqipëri janë profilet false, mediat online dhe personazhet e njohur (influencers).
Në zgjedhjet e fundit në Shqipëri, ‘lupa’ e Faktoje identifikoi disa media online që sponsorizuan reklama elektorale. Përmbajtje propagandistike dhe informacion i njëanshëm është paraqitur si përmbajtje redaksionale, si dhe janë reklamuar në rrjet pa deklaruar financuesin.
Media online “Lexo.al Politikë” në librarinë e reklamave të Meta-s rezulton se ka shpenzuar thuajse $14 mijë në dy vite për reklama politike, që i regjistron si shpenzime të vetat, pra pa një financues tjetër pas.
Një nga këto reklama ishte spoti elektoral i Partisë Socialiste për Bashkinë Himarë.
Rasti tregon se si para të shpenzuara për reklama favorizojnë parti politike në fushatë, pa patur detyrim të regjistrohen si dhurime financiare, apo pa patur detyrimin që të informojnë lexuesin që reklama është paguar nga vetë Partia Socialiste.
Situata bëhet edhe më problematike kur mesazhi është më i kamufluar.
I tillë ishte rasti i përfshirjes në fushatë elektorale të një spektakli televiziv. Në një program (reality show) mjaft të ndjekur në televizionin kombëtar vendas, një personazh kryesor i spektaklit shprehu mbështetjen e tij ndaj një kandidati në garë për kryetar Bashkie. Duke përdorur ngjarjet personale të jetës së tij, ky personazh “pikturoi” një imazh shpëtimtari për kandidatin në zgjedhje, mesazh që i’a përçoi të gjithë mbështetësve të tij në spektaklin në fjalë, duke ndikuar në perceptimin e tyre për kandidatin. Ky mesazh më pas u sponsorizua si reklamë në rrjetet sociale nga “Lexo.al Politikë” për dy javë rradhazi.
Lutfi Dervishi, pedagog i gazetarisë investigative, e shikon ndikimin e rrjeteve sociale në politikë në mënyrë të ndërsjelltë. Nga një anë rrjetet sociale bëhen fushë-betejë për “lojra” me emocionet e përdoruesve. Në anën tjetër, rrjetet sociale janë kthyer në faktor politikbërës.
“Njerëzit i marrin vendimet në bazë të emocioneve dhe më pas përdorin logjikën për të argumentuar vendimin. Edhe në politikë ku përfshihet shumë emocioni, pa diskutim që rrjetet sociale kanë shumë ndikim. Në anën tjetër ne kemi ndikimin e pashmangshëm të teknologjisë në vendimmarrjen politike. Nëse sytë e njerëzve janë më shumë tek ekrani i vogël [rrjete sociale] sesa tek ekrani i madh [televizione] kjo do të thotë se rrjetet sociale kanë ndikim”. – argumenton ai.
Fushatat “e padukshme” në rrjet
Të bërit reklamë në rrjet në periudha zgjedhore ka edhe forma më të padukshme se ato që etiketohen si të sponsorizuara nga vetë rrjetet sociale. Të tilla janë reklamat përmes të ashtuquajturve influencues, “tregëtia” me faqe dhe profile ekzistuese.
Sponsorizimi me influencer
Në zhargonin e rrjeteve sociale ata quhen influencer, dhe janë personazhe të njohur që ndikojnë në perceptimin e ndjekësve të tyre. Ajo që ka rëndësi të veçantë lidhur me këtë formë reklamimi në procese zgjedhore është linja shpesh e zbehur mes informacionit të prodhuar si “përmbajtje organike” dhe atij të prodhuar për reklamë.
Ndërsa e para mbrohet nga liria e shprehjes dhe nuk duhet të rregullohet përveçse në raste jashtëzakonisht të justifikuara, kjo e fundit mundet që dhe në përputhje me standardet ndërkombëtare, t’u nënshtrohet rregullave të transparencës. – OSBE-ODIHR
Në zgjedhjet e 14 Majit 2023, kandidati që e zbatoi këtë mënyrë reklamimi në formën e një ‘fushat brenda fushatës’, ishte kandidati socialist për Tiranën, Erion Veliaj. Video të 17 VIP-ave, disa krah për krah kandidatit dhe të tjerë nga larg, i shprehën mbështetjen e tyre duke i uruar fitoren.€5,000 – €7,000 është minimumi i parave[2] që Erion Veliaj shpenzoi për të përhapur në rrjet mesazhet mbështetëse të personazheve të fushave të ndryshme. “Kampioni” i Erion Veliajt ishte këngëtari Noizy, mesazhi i të cilit është sponsorizuar me €1,500 – €2,000, duke kaluar edhe shumën e shpenzuar për shpërndarjen e mesazhit të Rita Orës.
Por ndërsa libraria e reklamave të Facebook-ut na lejon të shohim sa para ka shpenzuar Veliaj në shpërndarjen e këtyre videove në rrjet, ajo që nuk dihet është sa është paguar secili personazh për të thënë mesazhin e përzgjedhur.
“Shit-Blerja” me faqe të njohura në fushatë
Propagandimi i tezave partiake në periudha zgjedhore bëhet edhe nga faqe në Facebook që angazhohen vetëm gjatë fushatës. Duke përdorur faqe që kanë një numër të qëndrueshëm ndjekësish, partitë ose kandidatët arrijnë të përcjellin propagandën e tyre si të ishte në fakt përmbajtje e vetë faqes.
Ndryshimi bëhet mjaft i dallueshëm sidomos në ato faqe që në përditshmëri mbështesin një qëndrim apo forcë politike dhe gjatë fushatës angazhohen në mbrojtjen e tezave të kundërta. Në përfundim të fushatës ky angazhim shteron. Shembull i kësaj praktike në zgjedhjet e 14 majit 2023, ishte faqja e njohur me emrin “Brryli Broadway”. Kjo faqe, e perceptuar si opozitare në publik dhe e ndjekur kryesisht nga qytetarë të të njëjtës tipologji mendimi, përgjatë muajit të fushatës zgjedhore sulmoi në mënyrë të vazhdueshme një nga kandidatët e opozitës për kryetar bashkie.
Një vëzhgim i Faktoje, për periudhat përpara dhe pas zgjedhjeve krahasuar me atë gjatë fushatës zgjedhore, tregon se kjo faqe zbatoi një fushatë të mirfilltë në favor të kandidatit të mazhorancës për kryetar bashkie në Elbasan. Nga ana sasiore, të paktën 1 muaj përpara fushatës elektorale kjo faqe nuk kishte publikuar asnjë përmbajtje me temë kandidatët e bashkisë Elbasan. Me nisjen e fushatës zgjedhore, nga data 19 Prill deri në 14 Maj, në më pak se 30 ditë Brryli Broadëay bëri 30 publikime, të gjitha sulme ndaj kandidatit të opozitës në Elbasan. Pas përfundimit të zgjedhjeve e deri dy muaj më pas, faqja ka bërë vetëm 5 publikime të tjera me të njëjtën temë.
Faqe të tilla, të cilat tërheqin vëmëndjen e publikut, në udhëzimet e OSBE-së për monitorimin e zgjedhjeve “duhet të përfshihen në analizë dhe të vlerësohen sidomos duke parë nëse shpërndajnë përmbajtje të dëmshme apo manipuluese”.
“Riciklimi” i grupeve
Rrjeti social Facebook ka krijuar disa hapësira për organizimin e përdoruesve të këtij rrjeti social. Përveç profileve dhe faqeve (page), Facebook lejon edhe krijimin e grupeve të diskutimit (groups) ku antarësia diskuton dhe shpërndan informacione mes njëri-tjetrit. Edhe kjo hapësirë komunikimi nuk i ka shpëtuar “kthetrave” të fushatës zgjedhore.
Shpesh herë, grupe të ngritura me një qëllim apo temë të mirëpërcaktuar, pasi krijojnë një numër të dëshiruar anëtarësh ose kur afrojnë periudhat zgjedhore, ndryshojnë emrin dhe përmbajtjen e shpërndarë në atë grup për të ndikuar tek antarësia e saj.
Përdorimi online i administratës
Gjetjet e OSBE-ODIHR për zgjedhjet në Shqipëri edhe në raportin paraprak të zgjedhjeve të 14 majit, përmendën përdorimin dhe presionin ndaj administratës si një nga problemet më të dukshme të procesit zgjedhor. Por ndërsa kjo ndodh brënda kuadrit ligjor ekzistues, mungesa e plotë e ligjeve apo rregullave për përdorimin e teknologjisë digjitale në zgjedhje ka sjellë forma të ndryshme të përdorimit të administratës në zgjedhje, nga më të thjeshtat tek ato më të organizuarat.
Vendimi i Komisionerit për publikimet në rrjet
Në mesin e muajit të fushatës zgjedhore, Komisioneri për Zgjedhjet, Ilirjan Celibashi urdhëroi ndalimin e ripostimit në faqet zyrtare të institucioneve, të aktiviteteve që pasyrohen në profilet personale të drejtuesit të institucionit publik, për sa kohë këto profile i konsiderojnë personale. Vendimi, i pari në llojin e tij që ‘rregullon’ fushatën në rrjete sociale erdhi pas denoncimeve të bëra në KQZ nga Komiteti i Helsinkit dhe deputetja e opozitës, Albana Vokshi.
Dëshmitë e paraqitura akuzonin Zyrën Vendore të Arsimit Parauniversitar Korçë se i ka kërkuar stafeve pedagogjike të raportojnë numrin e ndjekësve dhe ri-shpërndarjeve të postimeve të këtij institucioni, si dhe Ministrisë së Arsimit dhe Sportit. Komisioni Qendror i Zgjedhjeve doli në përfundimin se “në faqet zyrtare ‘Facebook’ të disa institucioneve në varësi të ZVA Korçë-Pustec si dhe institucioneve të tjera arsimore, vërehet qartazi promovimi i subjekteve zgjedhore, në zgjedhjet vendore të 14 Maj 2023”.
Aplikacioni Aktiv1sti dhe ‘psikologjia e tufës’
Risi e zgjedhjeve vendore 2023 është edhe fakti se u përdor për herë të parë aplikacioni i krijuar nga partia në pushtet, por i denoncuar nga qytetarë, gazetarë dhe shoqëria civile si mjet kontrolli ndaj administratës për t’a përdorur atë për propagandë.
Aplikacioni mund të shkarkohet nga kushdo, por pas hapjes së llogarisë përmes disa të dhënave personale, Aktiv1sti njofton se “llogaria është në pritje të verifikimit”. Nëse nuk je punonjës i administratës, aplikacioni nuk e verifikon llogarinë, ndaj dhe hyrja për të parë sesi funksionon është e pamundur. Me çfarë tregojnë imazhet e publikuara nga vetë aplikacioni, kuptohet se çdo llogari personale vlerësohet me pikë. Njëkohësisht mund të shihet se të dhënat parësore që ky aplikacion përpunon për secilën llogari janë sa miq ka, sa postime ka bërë dhe sa gara apo nisma ka ndërmarrë secili.
Përshkrimi i aplikacionit në faqet ku mund të shkarkohet, shpjegon sistemin e pikëzimit.
“Aktiv1st mbështetet tek një sistem pikëzimi, i cili ndërveprimet me platformën on-line i përkthen në një vlerësim të pasqyruar në “leaderboard”, sipas të cilit do të vlerësohen dhe individët, të cilët shfaqin më shumë iniciativë.” Me pak fjalë, të qënit aktiv në platformën online, përkthehet në pikë dhe rrjedhimisht në vlerësim të punonjësit të administratës.
Shembulli në imazhet e ngarkuara nga vetë aplikacioni në rrjet tregon si funksionojnë garat në aplikacion. Me sa duket, nga shtatori 2022 deri në dhjetor 2022 vlerësimi i punonjësve të administratës bazohej edhe në numrin e fotografive që ata ngarkonin online për Rilindjen Urbane.
Komisioni i Venecias vlerëson se organizimi i llogarive të tilla që rrisin shpërndarjen masive të informacionit specifik, me synim krijimin e rrymave të opinionit publik, si dhe pranimin apo refuzimin e njerëzve dhe ideve, në mënyrë artificiale, jep përshtypje të gjënjeshtërta tek përdoruesit e rrjeteve sociale. Duke sajuar mbështetje të gjerë, krijohet efekti domino përmes të cilit njerëzit pranojnë ide pasi ato pranohen nga shumica e dukshme. “Kjo – thekson Komisioni i Venecias – gjeneron sjelljen e tufës, me anë të të cilës individët neglizhojnë përgjegjësinë personale dhe i nënshtrohen vullnetit të koletivit[3]”.
Një tjetër problem që vjen nga kjo formë e përdorimit të rrjeteve sociale në mënyrë të organizuar ështe dhe ndikimi që ka tek algoritmet e Facebook-ut.“Duke pasur në mënyrë të organizuar qindra-mijëra pëlqime në Facebook, algoritmi e “promovon” më shumë këtë publikim në mënyrë organike, pa pasur nevojë që të reklamohet me pagesë për të arritur shikueshmëri më të lartë.” – shpjegon Dervishi.
Sponsorizimi i punëve të kryera jo nga kandidatët
Krijimi i perceptimeve të rreme në rrjet, përveçse përmes detyrimit për shpërndarje dhe pëlqime të publikimeve në rrjete sociale, në zgjedhjet e 14 majit 2023 u bë edhe përmes reklamimit të punëve që në fakt janë kryer me financimin dhe mbikqyrjen e donatorëve të huaj.
Rasti më i dukshëm ishte ai i përdorjes së shkollave të rindërtuara nga Bashkimi Europian pas tërmetit të vitit 2019 për fushatë elektorale të kandidatëve për kryetar bashkie. Pjesë e kësaj “shfaqjeje” u bënë disa kryebashkiakë të rikandiduar nga socialistët. Nga 9 bashki të cilat kanë përfituar nga programi i BE-së për rindërtimin e infrastrukturës arsimore pas tërmetit të vitit 2019, pesë kryebashkiakë, përdorën punën e kryer me paratë dhe mbikqyrjen e BE-së për fushatë zgjedhore.
Përfundim
Futja e përdorimit të teknologjisë digjitale dhe më specifikisht rrjeteve sociale në fushatat zgjedhore ka “shkundur” raportin mes kuadrit ligjor rregullator dhe realitetit. Ndërkohë që numri i aktorëve të përfshrë në fushata elektorale përmes rrugëve digjitale është shtuar në hije, metodat për maksimalizimin e ndikimit tek përdoruesit e rrjeteve sociale po sofistikohen nga viti në vit. E njëjta gjë nuk po ndodh me kuadrin ligjor që duhet të përcaktojë rregullat e lojës në këtë fushë të re.
E ndërsa Komisioneri Shtetëror për Zgjedhjet hodhi hapin e parë në këtë drejtim me vendimin e parë në përpjekje për të ndaluar padrejtësi në sferën e rrjeteve sociale gjatë fushatës për vendoret e 14 majit, parlamenti do duhet ta përfshijë në agjendën e tij të komisionit të reformës zgjedhore realitetin e ri të zbatimit të fushatës elektorale në rrjete sociale. Në të kundërt, shpenzimi i kohës dhe parave në monitorimin dhe zbatimin e ligjeve për fushatën ‘tradicionale’ do vijojë të tregojë vetëm njërën anë të medaljes.
[1] Komisioni i Venecias, Parimet për një përdorim në përputhje më të drejtat themelore të teknologjive digjitale në procese elektorale, II,A,2020
[2] Shumatorja llogarit vetëm reklamat që kanë buxhet të përcaktuar. 6 reklama të sponsorizuara me më pak se 100 dollarë secila nuk janë përfshirë në totalin e përmendur.
[3] Komisioni i Venecias – Parimet për një përdorim në përputhje më të drejtat themelore të teknologjive digjitale në procese elektorale, fq.8
